Κρίση: το αποτέλεσμα του γιγαντισμού του πολιτισμού μας
Το να ζεις μια κατάρρευση είναι παράδοξη εμπειρία. Ένα από τα πιο παράξενα που συμβαίνουν είναι πως κανείς δεν παραδέχεται πως πρόκειται πράγματι περί κατάρρευσης....
Σήμερα είναι αδύνατο μεν να συνεχιστεί η εθελοτυφλία για τις συνέπειες μισού αιώνα «ανάπτυξης» βασισμένη σε δανεικό χρήμα, αλλά ενώ σωριάζονται οι οικονομίες και οι βεβαιότητές μας, οι ηγέτες μας κρατιούνται στο ύψος τους: κανείς δε θέλει να είναι ο πρώτος που θα παραδεχτεί πως το οικοδόμημα έχει πια ραγίσει πέραν πάσης δυνατότητας αποκατάστασης.
Το να ακούς τους ηγέτες μας σε αυτήν την ιστορική συγκυρία, είναι σα να ακούς το κήρυγμα ενός ιερέα που έχει χάσει την πίστη του αλλά αρνείται απεγνωσμένα να το παραδεχτεί, ακόμα και στον εαυτό του. Δείτε τους Νικ Κλεγκ, Ντέιβιντ Κάμερον κι Εντ Μίλιμπαντ να ξεστομίζουν βαρύγδουπες κοινοτοπίες στους εναπομείναντες οπαδούς των κομμάτων τους. Ακούστε τους 'Ανγκελα Μέρκελ και Νικολά Σαρκοζί πώς παριστάνουν πως όλα πάνε καλά στην ευρωζώνη. Μελετήστε τις εκφράσεις που παίρνει το πρόσωπο του Μπάρακ Ομπάμα και του Μπεν Μπερνάνκε όταν αναφέρονται στην «ανάπτυξη» λες και πρόκειται περί μιας θεότητας που για να εξευμενιστεί χρειάζεται να ρίξουμε άλλον έναν σκασμό λεφτά που δεν έχουμε στον κρατήρα ενός ηφαιστείου.
Σε τέτοιους καιρούς, ο κόσμος αναζητά αλλού για απαντήσεις. Οι καιροί των κρίσεων είναι επίσης καιροί ανοίγματος, καιροί όπου αντιλήψεις που είχαν αναπτυχθεί στο περιθώριο της κοινωνίας μετακινούνται στην κεντρική της σκηνή. Όταν ο κόσμος διαλύεται, η αναζήτηση νέων τρόπων σκέψης γίνεται απτή, και πάντα υπάρχουν ένα σωρό άνθρωποι που είναι πρόθυμοι να ανταποκριθούν στη ζήτηση, ξεπροβάλλοντας στο προσκήνιο για να μας πουν τις γιγάντιες τους ιδέες.
Τι θα λέγατε όμως αν σας έλεγα πως οι ιδέες τους είναι μέρος της κρίσης; Τι θα συνέβαινε αν το πρόβλημά μας είχε να κάνει ακριβώς με το γιγαντισμό; Η κρίση που εξελίσσεται παγκοσμίως είναι κρίση μεγέθυνσης. Αλλά όχι, όπως συνήθως λέγεται, κρίση που οφείλεται σε πολύ μικρή ανάπτυξη, αλλά σε πολύ μεγάλη. Οι τράπεζες έγιναν τόσο γιγάντιες που τυχόν κατάρρευσή τους θα συμπαρέσυρε την παγκόσμια οικονομία. για να αποτραπεί κάτι τέτοιο, οι τράπεζες διασώθηκαν με πελώριες ποσότητες δημοσίου χρήματος, πράγμα που με τη σειρά του επισπεύδει την κοινωνική αναταραχή στους δρόμους των δυτικών κρατών. Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) έγινε τόσο γιγάντια και ανεξέλεγκτη, που κινδυνεύει να καταρρεύσει μόνη της. οι επιχειρήσεις έγιναν τόσο γιγάντιες που γονατίζουν τις δημοκρατίες και δημιουργούν μια παγκόσμια πλουτοκρατία για να προστατεύσουν τα συμφέροντά τους. Η παγκόσμια οικονομία συνολικά έγινε τόσο γιγάντια που αλλάξει τη σύσταση της ατμόσφαιρας και προκαλεί τη μεγαλύτερη οικολογική κρίση στην ιστορία.
Ένας άνθρωπος που δεν θα είχε εκπλαγεί από αυτή τη κρίση γιγαντισμού, αν και δεν έζησε να τη δει, ήταν ο Λεοπόλδος Κορ. Ο Κορ θα μπορούσε αξιόπιστα να διεκδικήσει τον τίτλο του σημαντικότερου πολιτικού διανοητή που έχετε ακούσει ποτέ. Σε αντίθεση με τον Μαρξ δε δημιούργησε παγκόσμια κινήματα και δεν ενέπνευσε επαναστάσεις σε αντίθεση με το Φρίντριχ Χάγεκ (Νόμπελ 1974, για τη θεωρία του χρήματος, τις οικονομικές διακυμάνσεις και την ανάλυση της αλληλεπίδρασης μεταξύ οικονομικών, κοινωνικών και θεσμικών φαινομένων) δεν ξανάγραψε τον κανονισμό λειτουργίας της οικονομίας στο σύγχρονο κόσμο. Ο Κορ ήταν ένας πολύ χαμηλών τόνων κι έντονα αυτοκριτικός άνθρωπος, αλλά δεν ήταν αυτός ο λόγος που αγνοήθηκε από τους «μεγάλους» του τελευταίου μισού αιώνα. Αγνοήθηκε διότι δεν έτρεφε τον εγωκεντρισμό και την εξουσιομανία τους, είτε ήταν πλουτοκράτες, είτε επαναστάτες. Το κεντρικό μήνυμα του Κορ προκαλούσε άμεσα τη ματαιοδοξία τους: «όπου κάτι πάει στραβά», επέμενε ο Κορ, «υπάρχει κάτι που είναι υπερβολικά μεγάλο».
Ο Κορ γεννήθηκε το 1909 στο Όμπερντορφ, ένα μικρό αυστριακό χωριό. Η παιδική του ηλικία στο μικρό αυτό χωριό, σε συνδυασμό με τις σπουδές οικονομικών και πολιτικής θεωρίας στο LSE, τις εμπειρίες του από αναρχικές κομμούνες κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου, και τελικά η αναγκαστική του αυτοεξορία όταν οι ναζί κατέλαβαν την Αυστρία (ο Κορ ήταν Εβραίος), συνέβαλαν όλα στη δυσπιστία του για την εξουσία και την κατάχρησή της.
Όταν εγκαταστάθηκε στις ΗΠΑ, ο Κορ άρχισε να συγγράφει το βιβλίο που θα καθόριζε την πνευματική του κληρονομιά. Το έργο του Η Κατάρρευση των Εθνών που δημοσιεύτηκε το 1957, συνηγόρησε υπέρ μιας θέσης που στην εποχή της έμοιαζε ακραία: πως τα μικρά κράτη, τα μικρά έθνη και οι μικρές οικονομίες είναι πιο φιλειρηνικές, παραγωγικές και δημιουργικές από τις μεγάλες δυνάμεις και τα υπερκράτη. Επρόκειτο για έναν ισχυρισμό που εκείνο τον καιρό δεν θα μπορούσε να είναι περισσότερο εκτός κλίματος. Βρισκόμαστε τότε στη χαραυγή της διαστημικής εποχής, σε μια εποχή γενικευμένης εμπιστοσύνης στο προοδευτικό, γιγάντιο και τεχνολογικό μέλλον της ανθρωπότητας. Οι προβαλλόμενοι πολιτικοί διανοητές μιλούσαν, εντελώς σοβαρά, για την ανάγκη μιας παγκόσμιας κυβέρνησης, ως το επόμενο βήμα στην ενοποίηση της ανθρωπότητας. Ο Κορ αντέβαινε πλήρως στο πνεύμα των καιρών. Αργότερα σχολίασε πικρόχολα πως οι επικριτές του «απαξίωσαν τις απόψεις μου παρουσιάζοντάς με ως ποιητή».
Η θέση του Κορ ήταν πως τα κοινωνικά προβλήματα δεν προκαλούνται από κάποια συγκεκριμένη μορφή κοινωνικής ή οικονομικής οργάνωσης, αλλά από το μέγεθός της. Ο σοσιαλισμός, ο αναρχισμός, ο καπιταλισμός, η δημοκρατία ή η μοναρχία, όλα μπορούν να λειτουργήσουν μια χαρά αν παραμείνουν στη λεγόμενη «ανθρώπινη κλίμακα»: μια κλίμακα όπου οι άνθρωποι θα παίζουν ρόλο στη λειτουργία του συστήματος και θα ελέγχουν τη ζωή τους. Αν όμως οποιοδήποτε σύστημα φτάσει στη γιγάντια κλίμακα των συγχρόνων κρατών, μετατρέπεται αναγκαστικά σε καταπιεστικό. Όπως έδειξαν πολυάριθμες επαναστάσεις, η αλλαγή του συστήματος, ή της ιδεολογίας που πρεσβεύει, δε θα αλλάξει τον καταπιεστικό του χαρακτήρα διότι «το πρόβλημα δεν είναι τι είναι γιγάντιο, αλλά ο γιγαντισμός αυτός καθ' αυτόν».
Αντλώντας από την ιστορική εμπειρία, ο Κορ έδειξε πως όποτε οι άνθρωποι αποκτούν υπέρμετρη εξουσία την καταχρώνται, ανεξαρτήτως συστήματος. Το βασικό άρα είναι η οριοθέτηση του ποσού εξουσίας που επιτρέπεται να διαθέτει οποιοδήποτε άτομο, οργάνωση ή κυβέρνηση. Η λύση στα προβλήματα του κόσμου δεν είναι η έλλειψη ενότητας, αλλά πολυμορφίας. Ο κόσμος θα έπρεπε να σπάσει σε μικρότερα κράτη, λίγο πολύ ισότιμα ως προς το μέγεθος και την ισχύ τους, πράγμα που θα απέτρεπε την μεγέθυνση και τις δυνατότητές κυριαρχίας της οποιασδήποτε από τις πολιτικές αυτές οντότητες. Τα μικρά κράτη και οι μικρές οικονομίες είναι πιο ευέλικτα, πιο ανθεκτικά στις συγκυριακές οικονομικές αναστατώσεις, λιγότερο ικανά στη διεξαγωγή αξιοσημείωτων πολέμων, περισσότερο ελεγχόμενα από τους υπηκόους τους. Επιπλέον, είναι πιο δημιουργικά. Στο Η Κατάρρευση των Εθνών υπάρχει μια εκτενής περιήγηση στη μεσαιωνική Ευρώπη και σε εκείνη της πρώιμης νεωτερικότητας, που με πολύ πειστικό τρόπο επιχειρηματολογεί υπέρ της θέσης πως τα περισσότερα από τα θαύματα του δυτικού πολιτισμού, από τους καθεδρικούς ναούς και τα μεγάλα καλλιτεχνικά έργα ως τις επιστημονικές επαναστάσεις, παρήχθησαν από μικρά κράτη.
Για να εκτιμήσετε πλήρως την πνευματώδη, προφητική χάρη της θεώρησης του Κορ, θα χρειαστεί να διαβάσετε ολόκληρο το βιβλίο. Μερικές φορές θα ανατριχιάσετε από την οικειότητα των προβλέψεών του. Ο γιγαντισμός, προέβλεπε ο Κορ, οδηγεί μόνον σε περαιτέρω γιγαντισμό, μιας που «οτιδήποτε ξεπερνά ορισμένα όρια αρχίζει να υποφέρει από το άλυτο πρόβλημα των μη διαχειρίσιμων διαστάσεών του». Πέραν των ορίων αυτών, προκειμένου να διαχειριστεί την ισχύ που ήδη κατέχει, αναγκάζεται να συσσωρεύει κι άλλη ισχύ. Η μεγέθυνση γίνεται ανατροφοδοτούμενη και ασταμάτητη, και τελικά δεν υπάρχει παρά μία και μόνη πιθανή κατάληξη: η κατάρρευση.
Να λοιπόν που φτάσαμε στο σημείο που είχε προβλέψει ο Κορ εδώ και πενήντα χρόνια, όπου «αντί να υπηρετεί η ανάπτυξη την ζωή, καλείται η ζωή να υπηρετήσει την ανάπτυξη, διαστρέφοντας τον ίδιο τον πυρήνα της ύπαρξης». Η κρίση γιγαντισμού του Κορ πάλλεται ολόγυρά μας και όπως αναμένεται, προσπαθούμε να την αντιμετωπίσουμε μεγεθύνοντας όσα την προκάλεσαν: ζητάμε πιο ενιαίες δημοσιονομικές πολιτικές, πιο σφιχτή παγκόσμια διακυβέρνηση, εφαρμογές της γαιομηχανικής, περισσότερη οικονομική ανάπτυξη. Αποφασισμένοι καθώς είμαστε να κάνουμε ό,τι περνάει από το χέρι μας για να συνεχιστεί η λειτουργία της μηχανής της ανάπτυξης, μας φαίνεται πως το μεγάλο εξακολουθεί να είναι τόσο όμορφο όσο ήταν πάντοτε.
Ας μη μας εκπλήσσει αυτό. Δε θα εξέπληττε ούτε τον Κορ, που σε αντίθεση με τους ουτοπικούς συναδέρφους του ήξερε καλά να ξεχωρίζει την επιθυμία για ριζική ανατροπή από τις πιθανότητες αυτή να γίνει πραγματικότητα. Αντ' αυτού, το άχαρο αλλά ανακουφιστικά ειλικρινές του συμπέρασμα είναι πως, σαν ένας θνήσκων αστέρας, το παγκόσμιο σύστημα τελικά θα καταρρεύσει κάτω από το ίδιο του το βάρος, και ο κύκλος της μεγέθυνσης θα ξαναρχίσει από την αρχή. Αλλά πριν συμβεί αυτό, «μεταξύ δύο εποχών πνευματικών παγετώνων κυριαρχίας από υπερδυνάμεις», ο κόσμος θα γίνει για λίγο «μικρός και ελεύθερος, για μια ακόμα φορά».
Ο Paul Kingsnorth είναι περιβαλλοντιστής και ποιητής. Γράφει για διεθνή έντυπα. Το κέιμενό του πρωτοδημοσιεύτηκε στη βρετανική εφημερίδα The Guardian και μεταφράστηκε από το ppol.gr
