Κώστας Δουζίνας
Η συζήτηση για την έλλειψη εμβολίων και τον ᾽εμβολιαστικό εθνικισμό᾽ αναφέρθηκε επιφανειακά μόνο στην βασική αιτία: το διεθνές δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας και ειδικότερα το δίκαιο για τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας.
Τα προβλήματα με τα εμβόλια δεν είναι έκτακτα ή εξαιρετικά. Αποτελούν αναμενόμενη απόρροια της λειτουργίας του διεθνούς εμπορικού δικαίου μετά την συμφωνία TRIPS το 1995, τη Συμφωνία για τα Δικαιώματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας στον τομέα του Εμπορίου (Agreement on Trade-related Aspects of Intellectual Property Rights).Η συμφωνία είναι μέρος ενός συνόλου διεθνών συνθηκών που συμφωνήθηκαν στις διαπραγματεύσεις του ῾Γύρου της Ουρουγουάης᾽ στο πλαίσιο της Γενικής Συμφωνίας Δασμών και Εμπορίου (GATT).
Η μόνη καινοτομία στην περίοδο της πανδημίας είναι ότι η αρρώστια δεν πλήττει μόνο τους Αφρικανούς, τους Ασιάτες και τους Νοτιο-αμερικανούς. Οι πλούσιες χώρες είχαν συνηθίσει να αντιμετωπίζουν τους άλλους ως υποδεέστερους και εξαρτημένους από την φιλανθρωπία τους. Από τις μεγάλες συναυλίες του Bob Geldorf και του Bono μέχρι τους διάφορους φιλανθρωπικούς τηλεμαραθωνίους, οι πλούσιοι Δυτικοί βλέπουν τον εαυτό τους ως ᾽σωτήρες᾽ των ᾽θυμάτων᾽ του αναπτυσσόμενου κόσμου. Αλλά η πανδημία δείχνει ότι ακόμη και οι πλούσιοι δεν μπορούν να αποφύγουν τα προβλήματα που δημιουργεί το νομικό σύστημα που οι ίδιοι επέβαλαν.
Τώρα οι πλούσιοι ανταγωνίζονται μεταξύ τους. Ο εμβολιαστικός εθνικισμός μόλυνε τις ήδη δύσκολες σχέσεις Βρετανίας και Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Ευρώπη βρίσκεται σε δικαστική διαμάχη με την Astra Zeneca για παραβίαση συμφωνίας εφοδιασμού. Και αποτελεί όνειδος για την Γερμανία και την ΕΕ ότι απέρριψαν την απροσδόκητη πρόταση Μπάιντεν για προσωρινή απελευθέρωση των πνευματικών δικαιωμάτων των φαρμακοβιομηχανιών στα εμβόλια. Για μια ακόμη φορά η Ευρώπη έχασε το υποτιθέμενο ηθικό της πλεονέκτημα και έδειξε ότι η νέο-αποικιοκρατική ιδεολογία επιβιώνει ακόμη και στις συνθήκες παγκόσμιας έκτακτης ανάγκης που ζούμε.
Ο εμβολιαστικός εθνικισμός εμφανίστηκε με διάφορους τρόπους: τις παραγγελίες εμβολίων με ψηλές τιμές από τις πλούσιες κυβερνήσεις πριν την δημιουργία του. Την απόρριψη προτάσεων για μια δίκαιη διεθνή κατανομή, πρόσφατα με αυτή του Μπάιντεν. Την απαίτηση κυβερνήσεων που χρηματοδότησαν την φαρμακευτική έρευνα να έχουν προνομιακή μεταχείριση στην προμήθεια των εμβολίων και να περιορίσουν τις εξαγωγές σε άλλα κράτη (περίπτωση Βρετανίας και Oxford/AstraZeneca).
Ο εμβολιαστικός εθνικισμός οδήγησε τις κυβερνήσεις να αποφασίζουν τις προτεραιότητες εμβολιασμού και περίθαλψης παραβλέποντας τις κατευθυντήριες γραμμές του ΠΟΥ. Ο εθνικισμός οδήγησε επίσης σε διακρίσεις εντός της επικράτειας. Τέτοιος ήταν ο μη εμβολιασμός ξένων πολιτών που ζουν στην Ελλάδα που οδήγησε σε έντονες διαμαρτυρίες και πρόσφατη αλλαγή πολιτικής, όπως και το διαβατήριο εμβολίου που δημιουργεί πολίτες δύο κατηγοριών. Η βιοπολιτική διαχείριση των πληθυσμών αφήνει στα άτομα τον υπολογισμό του ρίσκου και αγνοεί την ταξική και φυλετική φύση του κινδύνου.
Αλλά ο δήμος της παν-δημίας αντίθετα μ᾽ αυτόν μιάς επιδημίας είναι παγκόσμιος, πάσα η ανθρωπότητα. Ο Covid-19 δεν υπολογίζει σύνορα ούτε χρειάζεται διαβατήριο. Μόνο μια παγκόσμια ανοσία θα προστατεύσει την ανθρωπότητα από τον ιό και τις παραλλαγές του. Επομένως ο εμβολιαστικός εθνικισμός είναι ανήθικος αλλά και παράλογος. Μια εθνική ανοσία ᾽αγέλης᾽ δεν παρέχει προστασία αν δεν έχουν εμβολιαστεί οι γείτονες αλλά και οι μακρινοί.
Μια σύντομη ιστορία του δικαίου των πατεντών
Τα TRIPS, η Συμφωνία για τα Δικαιώματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας στον τομέα του Εμπορίου (Agreement on Trade-related Aspects of Intellectual Property Rights), είναι μέρος του συνόλου διεθνών συνθηκών που συμφωνήθηκαν στις διαπραγματεύσεις του ῾Γύρου της Ουρουγουάης᾽ στο πλαίσιο της Γενικής Συμφωνίας Δασμών και Εμπορίου (GATT). Η συμφωνία ρυθμίζει τον καπιταλισμό της γνώσης και το θεμέλιο του, την πνευματική ιδιοκτησία. Τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας παρέχουν μονοπωλιακή εξουσία στους κατόχους τους - κυρίως πολυεθνικές εταιρείες. Οι πατέντες δημιουργούν δικαιώματα ιδιοκτησίας στη γνώση και τις εφευρέσεις και δίνουν στον ιδιοκτήτη τον έλεγχο της παραγωγής, πώλησης και διάδοσης των εφευρέσεων τους.
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, που διαχειρίζεται την TRIPS, ήταν επίσης δημιούργημα των διαπραγματεύσεων στην Ουρουγουάη. Έτσι έχουμε το παράδοξο μια συμφωνία που δημιούργησε μονοπώλια και περιορισμούς του ελεύθερου εμπορίου να είναι το αποτελεσμα οργανισμού που υποτίθεται ότι θα ενθάρρυνε τον παγκόσμιο ανταγωνισμό. Αποτελεί αναμφισβήτητη αναγνώριση ότι η πνευματική ιδιοκτησία δεν αφορά κυρίως τη δημιουργικότητα και την καινοτομία. Το ενδιαφέρον της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι κυρίως οικονομικό και εμπορικό.
Πριν την TRIPS, το δίκαιο, οι πολιτικές και οι πρακτικές για τις φαρμακευτικἐς πατέντες διέφεραν ιδίως μεταξύ των αναπτυγμένων και των αναπτυσσόμενων χωρών. Τα κράτη σχεδίαζαν παραδοσιακά τους νόμους περί ευρεσιτεχνίας έτσι ώστε να εξισορροπούν την επιβράβευση της εφευρετικότητας και την διάδοσης της χρήσιμης γνώσης. Έδιναν πατέντες μόνο για περιορισμένο χρονικό διάστημα, απαιτώντας την εφαρμογή τους μέσα στην χώρα και διασφάλιζαν την δημοσίευση της εφεύρεσης που επιτρέπει και σε άλλους να την κατασκευάσουν.
Η κατοχύρωση με πατέντα βασικών αγαθών, όπως τα φάρμακα και τρόφιμα, εθεωρείτο για μεγάλο χρονικό διάστημα πράξη ενάντια στο δημόσιο συμφέρον. Στη δεκαετία του 1970, η Ινδία και η Βραζιλία αποφάσισαν να εξαιρέσουν τα φαρμακευτικά προϊόντα από τους νόμους περί πνευματικής ιδιοκτησίας, διευκολύνοντας τη δημιουργία μιας πετυχημένης φαρμακευτικής βιομηχανίας με χαμηλές τιμές. Η Γαλλία ως το 1960, η Ελβετία ως το 1977, η Ιταλία και η Σουηδία ως το 1978 και η Ισπανία ως το 1992 δεν είχαν τέτοιες πατέντες. Όταν τα Ευρωπαϊκά κράτη άρχισαν να χορηγούν πατέντες το έκαναν για σύντομο χρονικό διάστημα.
Η δεκαετία του 1980 ξεκίνησε μια επιθετική εκστρατεία από τις Ηνωμένες Πολιτείες, σε συνεργασία με την Pfizer και άλλες μεγάλες εταιρείες, για την εισαγωγή ενός Αμερικάνικου τύπου διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας σε παγκόσμια κλίμακα. Όταν ξεκίνησαν οι διαπραγματεύσεις του Γύρου της Ουρουγουάης στο πλαίσιο της Γενικής Συμφωνίας Δασμών και Εμπορίου (GATT) το 1986, 49 από τα 98 μέλη δεν έδιναν πατέντες σε φάρμακα. Η Ινδία, ηγετική δύναμη ομάδας δέκα αναπτυσσομένων κρατών παρουσίασε τις ανησυχίες τους για τις συνέπειες των μονοπωλίων πατέντας σε κρίσιμους τομείς όπως τα τρόφιμα, η μείωση της φτώχειας, η υγειονομική περίθαλψη και η πρόληψη ασθενειών. Η Ινδία υποστήριξε ότι οι ισχύουσες αντι-μονοπωλιακές πρακτικές δεν ήταν δυνατό να καταργηθούν από ένα διεθνές σύστημα ελεύθερου εμπορίου.
Οι αναπτυσσόμενες χώρες προσπάθησαν ανεπιτυχώς να σχεδιάσουν μια νέα διεθνή οικονομική τάξη (NIEO) και να διευκολύνουν την πρόσβαση σε τεχνολογίες που προστατεύονται στη Δύση για να ενθαρρύνουν την οικονομική τους ανάπτυξη. Αυτός ο στόχος ήταν διαμετρικά αντίθετoς στα συμφέροντα των ΗΠΑ και των πολυεθνικών. Μεγάλες δυτικές βιομηχανίες δημιούργησαν ένα διεθνές λόμπι, την Επιτροπή Πνευματικής Ιδιοκτησίας (IPC) το 1986. Η IPC με δώρα και πιέσεις υποστήριξε ότι η διεθνής προστασία τύπου ΗΠΑ είναι μέρος του διεθνούς εμπορίου και τα μονοπώλια αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του θεμιτού ανταγωνισμού.
Οι αναπτυσσόμενες οικονομίες υποχώρησαν τελικά, όταν οι συμφωνίες παρουσιάστηκαν ως αδιαίρετο πακέτο. Πολλοί πίστεψαν ότι τα οφέλη από την ρύθμιση του διεθνούς εμπορίου θα αντιστάθμιζαν τις ζημιές από τα μονοπώλια πνευματικής ιδιοκτησίας. Χρειάστηκαν δέκα χρόνια αγώνων από την κυβέρνηση της Νοτιοαφρικανικής Ένωσης στη διάρκεια της επιδημίας του HIV/AIDS για να σπάσει το μονοπώλιο των φαρμακοβιομηχανιών που κρατούσαν τη χώρα όμηρο και να δημιουργήσει φτηνά γενόσημα φάρμακα.
Το άδικο δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας
Η συμφωνία TRIPS ήταν εξαιρετικά κακή για τα περισσότερα κράτη. Παγκοσμιοποίησε το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας ακολουθώντας τις αρχές που είχαν πρόσφατα υιοθετηθεί από τα πλούσια κράτη. Η πρωτοτυπία της TRIPS ήταν να συνδέσει τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας με το διεθνές εμπόριο και τους μηχανισμούς επίλυσης εμπορικών διαφορών από τον ΠΟΕ. Για πρώτη φορά, δημιουργήθηκαν παγκόσμιες ρυθμίσεις για τη δημιουργία, την προστασία και την αστυνόμευση της πνευματικής ιδιοκτησίας. Τα μέλη του ΠΟΕ υποχρεούνται να προστατεύουν τις πατέντες για είκοσι χρόνια δημιουργώντας διεθνή μονοπώλια. Αλλά χρειάζεται κάτι τέτοιο;
Οι φαρμακοβιομηχανίες υποστηρίζουν ότι χωρίς την προστασία της πατέντας η ανθρωπότητα θα είχε στερηθεί τα καινοτόμα φάρμακα που έχουν σώσει αμέτρητες ζωές. Το επιχείρημα είναι ότι τα προσωρινά μονοπώλια ενθαρρύνουν την καινοτομία και επιτρέπουν την απόσβεση του κόστους έρευνας και ανάπτυξης. Αλλά το κέρδος της πολυεθνικής αποτελεί τεράστιο κόστος για την κοινωνία. Η τιμή των φαρμάκων διαμορφώνεται συνήθως σε πολύ ψηλό επίπεδο και χωρίς αναφορά στο κόστος παραγωγής.
Περιορίζεται η δυνατότητα άλλων ερευνητών να συνεχίσουν και να βελτιώσουν την καινοτομία ή να αναπτύξουν συνδυασμό φαρμάκων. Και δεν είναι αλήθεια ότι οι επενδύσεις των εταιρειών οδηγούν στα καινοτόμα φάρμακα. Πάνω από 65% της έρευνας χρηματοδοτείται από το δημόσιο. Για παράδειγμα, η έρευνα και ανάπτυξη για το εμβόλιο της Οxford/AstraZeneca χρηματοδοτήθηκε από το Βρετανικό κράτος και ιδιωτικά ιδρυμάτα. Το 98% του εμβολίου της Moderna από κρατικές πηγές (2,5 δις δολάρια) και την διάσημη δωρεά ενός εκατομμύριου από την Ντόλυ Πάρτον. Το εμβόλιο της Pfizer προαγοράστηκε από την Αμερικανική κυβέρνηση αφαιρώντας το ρίσκο από την επένδυση. Οι ΗΠΑ έδωσαν 10,5 δις δολάρια για έρευνα και ανάπτυξη φαρμάκων και εμβολίων από την αρχή της πανδημίας. «Οι ομοσπονδιακοί επιστήμονες βοήθησαν στην εφεύρεση του εμβολίου και οι φορολογούμενοι χρηματοδοτούν την ανάπτυξή του» δήλωσε ο Peter Maybarduk της ΜΚΟ Πρόσβαση του Κοινού σε Φάρμακα. «Ανήκει στην ανθρωπότητα».
Οι οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ο ΟΗΕ, οι ΜΚΟ για θέματα υγείας και η πρωτοβουλία Φαρμάκων για Παραμελημένες Ασθένειες (DNDi) θεωρούν τη φαρμακευτική έρευνα ως «δημόσιο αγαθό» και τα μονοπώλια παραβίαση του δικαιώματος για την υγεία. Έτσι το artesunate/amodiaquine, φάρμακο για την ελονοσία, που ανέπτυξε η DNDi σε συνεργασία με φαρμακευτική εταιρεία ήταν το πρώτο που δεν κατοχυρώθηκε με πατέντα. Μία από τις πιο σημαντικές καινοτομίες του περασμένου αιώνα ήταν το εμβόλιο κατά της πολιομυελίτιδας. Όταν ρωτήθηκε ο εφευρέτης του Jonas Salk ποιος θα έχει την πατέντα απάντησε: «Οι άνθρωποι! Θα μπορούσατε να κατοχυρώσετε πατέντα στον ήλιο;» θεώρησε την εφεύρεσή του δημόσιο αγαθό.
Η συμφωνία TRIPS ήταν αποτέλεσμα και επιταχυντής της παγκοσμιοποίησης και της επιβολής του νεοφιλελευθερισμού. Η ύπαρξη και η νομιμότητα της θεωρείται δεδομένη και αποτελεί βασικό επιχείρημα των φαρμακοβιομηχανιών. Όπως ξέρουμε και από άλλους τομείς, η κατοχύρωση από διεθνείς συμφωνίες πολιτικών θέσεων που αμφισβητούνται τις κάνει να φαίνονται απαραίτητες και ηθικές. Αλλά και η ιστορία και τα επίδικα στην προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας στα φάρμακα δίνουν διαφορετική εικόνα.
Η έλλειψη εμβολίων είναι το προβλέψιμο αποτέλεσμα ενός συστήματος που επιτρέπει τη χρήση μονοπωλιακών δικαιωμάτων για τον έλεγχο της φαρμακευτικής παραγωγής. Η συνεχιζόμενη κρίση της δημόσιας υγείας και της οικονομίας συνδέονται άμεσα με την ηθικο-νομική αποτυχία. Η ικανότητα μιας χούφτας ισχυρών εταιρειών να διεκδικούν μονοπώλιο για καινοτομίες που προκύπτουν από τις συλλογικές διαδικασίες της σύγχρονης επιστήμης και αφορούν όλη την ανθρωπότητα, δεν είναι μια ατυχής παρενέργεια του συστήματος αλλά ο στόχος του. Όλα αυτά δείχνουν την ηθική χρεωκοπία του διεθνούς συστήματος πνευματικής ιδιοκτησίας.
Είναι καιρός οι κυβερνήσεις των κρατών με τις μεγάλες φαρμακοβιομηχανίες να επιβάλλουν “ανοικτές άδειες” για τα εμβόλια και ανώτατο όριο κερδοφορίας. Οι εταιρείες δεν έχουν κίνητρα να το κάνουν. Η Pfizer υπολογίζει ότι το 2021 η παγκόσμια αγορά για το εμβόλιο της είναι 15 δις. δολάρια. Η AstraZeneca είχε υποσχεθεί να τιμολογήσει το εμβόλιο στην «τιμή κόστους» και προβλέπει περιθώριο κέρδους περίπου 20%. Εν τούτοις η Νότια Αφρική πλήρωσε στο Ινστιτούτο Serum της Ινδίας για το εμβόλιο AstraZeneca 2,5 φορές μεγαλύτερη τιμή από αυτή της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Δεν ξέρουμε πόσα πλήρωσε στην εταιρεία το Serum Institute για την άδεια παραγωγής.
Η Συμφωνία TRIPS είναι μια παγκοίνως προφανής περίπτωση ενός δικαίου που είναι ανήθικο και άδικο. Είναι καιρός τα κράτη να καταγγείλουν το αποτυχημένο μοντέλο μονοπωλίου στα φάρμακα που υποστηρίζει. Είναι καιρός να επανεξετάσουν οι κυβερνήσεις την ευθύνη τους στην ανθρωπότητα.
tvxs.gr
Τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν τον συντάκτη τους, χωρίς να συμπίπτουν κατ' ανάγκη με την άποψη του jenny΄s world
