Κώστας Δουζίνας
Κυρίαρχο δίλημμα της μεταπολιτευτικής πολιτισμικής μας ταυτότητας είναι το «Δύση ή Ανατολή». Παίρνει και άλλες μορφές κατά καιρούς όπως «διεθνιστής ή τοπικιστής», «κοσμοπολίτης ή επαρχιώτης», «ανθρωπιστής ή πατριώτης». Για κάποιους υπάρχει μια «αυθεντική»...
Ελληνική ταυτότητα, μια Ανατολική λεβεντιά, που ποικιλώνυμοι εχθροί (η ΕΕ, οι Αμερικάνοι, οι πρόσφυγες) την έχουν βάλει στο στόχαστρο.
Άλλοι υποστηρίζουν, ότι η Ελλάδα (πρέπει να) ανήκει αποκλειστικά στην Δύση. Δώσαμε τα «φώτα» στους Ευρωπαίους, αυτοί μας βοήθησαν να διώξουμε τους Τούρκους και να φτιάξουμε κράτος. Αλλά εμείς παραμείναμε προσκολλημένοι στην «αμορφωσιά, εθνικισμό, αντι-ευρωπαϊσμό, αντι-δυτισμό, ψευτο-σοφία, αλαζονεία, σύμπλεγμα κατωτερότητας, μανία καταδιώξεως», όπως μας τα έψαλε κάποτε ως αντιπρόσωπος της Δύσης η κ. Σώτη Τριανταφύλλου.
Οι Ελληναράδες και οι Ευρώφιλοι αποτελούν δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Είναι αφελείς ή υποκριτικοί θιασώτες της ιδέας του «περιούσιου» λαού και του αιώνιου έθνους, ύψιστου για κάποιους, χείριστου για άλλους. Στην αντιπαράθεση αυτή, όσοι επικαλούνται τον ανώτερο πολιτισμό τους και την επιστημονική κατάρτιση, είναι πιο φανατικά και ανιστόρητα θύματα της «άγνοιας και ψευτο-σοφίας» που αποδίδουν στους «Ανατολίτες». Γι’ αυτούς, η απάντηση στο διλημμα «Δύση ή Ανατολή» είναι μονότονα η ίδια: «Μένουμε Ευρώπη», «Εσπερία ή θάνατος».
Η άποψη αυτή αποτέλεσε στο παρελθόν την κυρίαρχη ιδεοληψία μέρους της Ελληνικής κοινωνικής επιστήμης, που βλέπει τον ρόλο της σαν χρηματοκιβώτιο και φωτοτυπικό μηχάνημα Δυτικών επιστολών. Είναι η πίστη του κοσμοπολίτη, κάποιου που πάει στο Παρίσι για διακοπές, στο Λονδίνο για ψώνια και θεωρεί τις Βρυξέλλες πρωτεύουσα του κράτους του.
Το «Εσπερία ή θάνατος» έγινε για αρκετούς «Εσπερία και θάνατος». Αυτή ήταν η θέση των κοσμοπολιτών στην αρχή του νέου αιώνα. Έστελναν τις «αξίες» του Διαφωτισμού και της ντεκαφεϊνέ δημοκρατίας στο Αφγανιστάν, το Ιράκ, την Λιβύη με μαχητικά αεροπάνα και «έξυπνους πυραύλους. «Κοσμοπολιτισμός», είπε ο Κρέϊγκ Καλχούν, είναι η ταξική συνείδηση του αεροπορικού ταξιδιώτη που πετάει business class με κάρτα frequent flyer. Γι αυτού του είδους τους κοσμοπολίτες, πρωτεύουσα είναι οι Βρυξέλλες, μαγαζί τους το Harrods, Λωζάνη για διακοπές.
Έθνος και υβριδικές ταυτότητες
Οι Έλληνες φιλελεύθεροι κοσμοπολίτες επαίρονται για τις γνώσεις και τις επαφές τους στις μεγάλες πρωτεύουσες, αλλά η ενημέρωσή τους σταμάτησε γύρω στο 1990. Δε φαίνεται να έχουν ακούσει τις έντονες συζητήσεις στις κοινωνικές επιστήμες για την ταυτότητα, την ετερότητα, την μετα-αποικιοκρατική κατάσταση, που μας υποχρεώνει να αναθεωρήσουμε κάθε ουσιοκρατία. Η Αγγλία είναι η πανεπιστημιακή τους ουτοπία, η Αμερική η επιχειρηματική τους ονείρωξη.
Δε μπορούν λοιπόν να καταλάβουν, πως αυτές οι σχεδόν «τέλειες» χώρες εξέλεξαν τον Τζόνσον και τον Τραμπ, πως απέτυχαν στην πανδημία, πως τα «πρότυπα» αυτά κράτη τους άρχισαν να παίρνουν χαρακτηριστικά failed state όπως φαίνονται σήμερα.
Και η «Δύση» και η «Ανατολή» αποτελούν «φαντασιακές κοινότητες», δημιουργήματα της αποικιοκρατικής περιόδου και της «εκπολιτιστικής αποστολής» του Ευρωπαϊκού οριενταλισμού. Στον ύστερο καπιταλισμό, η κοινωνική γεωγραφία έχει αλλάξει ριζικά. Οι εθνικές ταυτότητες έχουν γίνει ευκίνητες, εύπλαστες, οι πολιτισμικές και πολιτικές προτεραιότητες προσαρμόστηκαν στις συνθήκες του παγκοσμοιοποιημένου καπιταλισμού.
Η «Δύση» έχει μπολιάσει την «Ανατολή». Τα Αμερικάνικα Big Macs γίνονται MacSouvlaki για τους Έλληνες και MacCurry για τους Ινδούς. Οι πιστωτικές κάρτες και το διαδίκτυο υποσκάπτουν κάθε παραδοσιακή ταυτότητα, οι αξίες του Χόλυγουντ επηρεάζουν την πίστη του πιο Ορθόδοξου πατριώτη. Η καθολική μορφή της ανταλλακτικής αξίας, το χρήμα, η Mastercard και η Visa, ανατρέπουν κάθε στέρεο πατριωτικό περιεχόμενο.
Αλλά και η «Ανατολή» αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της «Δύσης» και βρίσκεται στην καρδιά κάθε Ευρωπαϊκής μητρόπολης όπως και στην Αθήνα. Οι τζιχαντιστές που κτύπησαν τη Μαδρίτη, το Λονδίνο και το Παρίσι δεν ήρθαν απ’ έξω. Ούτε και οι χρυσαυγίτες. Και οι μεν και οι δε είναι Ευρωπαίοι πολίτες. Είχαν πάει σε Ευρωπαϊκά σχολεία, είχαν ακούσει ροκ και χιπ χοπ, είχαν διδαχτεί τις ιδέες του Διαφωτισμού – όχι ότι οι ιδέες έχουν ένα κοινό και αιώνιο νόημα.
Η ελευθερία, η ισότητα, η αλληλεγγύη αποτελούν πεδία σύγκρουσης, οι ερμηνείες των φιλελεύθερων, των σοσιαλδημοκρατών και των αριστερών είναι τόσο αντίθετες όσο και οι Ολυμπιακοί με τους Παναθηναϊκούς. Η «σύγκρουση των πολιτισμών» του Χάντινγκτον και η πάλη των ιδεών δεν γίνεται μόνο στη Συρία και τη Λιβύη. Είναι κομμάτι της Ευρωπαϊκής καθημερινότητας.
Αλλά και οι θετικές επιρροές της «Ανατολής» βρίσκονται παντού. Η φιλία και αλληλεγγύη των Νότιων προωθείται ως ανάχωμα στον μονήρη ατομισμό των Βορείων. Η παραδοσιακή μέριμνα της Μεσογειακής οικογένειας προς τα αδύναμα μέλη της, εισάγεται ως βήμα προόδου στο Μόναχο και το Μάντσεστερ, όταν το κοινωνικό κράτος υποχωρεί ακολουθώντας την κατηγορική προσταγή της εποχής «ιδιωτικοποιείστε τα πάντα». Οι ηλικιωμένοι πετιούνται στα γηροκομεία της Δυτικής Ευρώπης, όπου ο Covid-19 πήρε χαρακτηριστικά «γενιακτονίας».
Σε μας, οι περισσότεροι μένουν σπίτι τους με τα παιδιά και τα εγγόνια να τους προσέχουν. Οι ταυτότητες είναι και εδώ και εκεί ανοικτές, υβριδικές, μείγματα πολλών πολιτισμικών επιρροών. Η ιδέα μιας περιχαρακωμένης ταυτότητας σκαντζόχοιρου αποτελεί το ευγενές όνειρο κάποιων και τον εφιάλτη άλλων. Είναι και οι δύο εξ ίσου λαθεμένοι.
Το έθνος ως «φαντασιακή κοινότητα» δεν αποτελεί συμπαγή ουσία. Οι άνθρωποι δεν είναι μονομερή δημιουργήματα της ιστορίας ή της παράδοσης. Όλοι ανήκουμε σε εθνικές κοινότητες, αλλά βρισκόμαστε και σε συνεχή διάλογο με ηθικές, ιδεολογικές και επιστημονικές αξίες. Ξεκινάμε στο σπίτι, στο σχολείο, στην γειτονιά όπου παίρνουμε τις πρώτες και θεμελιακές μας αξίες. Όλοι μεγαλώνοντας μαθαίνουμε τις επιστημονικές αλήθειες και ηθικές αρχές. Δεν είμαστε ούτε Ροβινσόνες Κρούσοι, που συνομιλούν μόνο με “καθολικές” αξίες –όπως υποστηρίζουν οι φιλελεύθεροι. Αλλά ούτε είμαστε και άβουλα ενεργούμενα κοινοτήτων “αίματος και γης”– όπως φαντάζονται οι εθνικιστές.
Είμαι Έλληνας ή Αλβανός, άνδρας ή γυναίκα, αφεντικό ή εργάτης, εργαζόμενος ή άνεργος, αριστερός ή δεξιός, στρέιτ ή γκέι, θρησκευόμενος ή άθεος, Ολυμπιακός ή Παοκτζής, αυτά και πολλά άλλα. Οι πολύπλοκες εντάξεις δημιουργούν τον μοναδικό εαυτό καθ΄ ενός που δεν χωράει στον παρωχημένο δυϊσμό Ευρωπαίος ή Ρωμιός. Για κάποιους το έθνος είναι κεντρική ταυτοτική αναφορά για άλλους το φύλο η σεξουαλικότητα ή η θρησκεία.
Αλλά οι ταυτότητες δεν είναι στατικές ούτε μονομερώς προσδιορισμένες από ένα αποκλειστικά χαρακτηριστικό. Οι αγώνες των μαύρων στις ΗΠΑ κατά των διακρίσεων τονίζουν την σημασία της φυλής. Αλλά ταυτόχρονα επιμένουν, ότι δίπλα στην φυλή, πρέπει να αντιμετωπιστούν οι ταπεινώσεις της τάξης, του φύλου, του σεξουαλικού προσανατολισμού. Και ενώ το εθνικό και το Ευρωπαϊκό, αποτελούν κεντρικές εντάξεις για πολλούς, αυτές μπορούν να επανασηματοδοτηθούν πέρα από την λογική των “επιούσιων” και κατώτερων λαών, των Ευρωπαίων και των Ανατολιτών. Μια από τις επιρροές της μονομερούς ένταξης αποτελεί η αποσιώπηση ή περιθωριοποίηση αυτών που χωρίζουν ένα πληθυσμό στους κυρίαρχους και τους υποταγείς.
Η ταυτότητά μας μοιάζει λοιπόν με μια σφαίρα. Ο καθένας μας είναι το σημείο, όπου διαπλέκονται και συμπυκνώνονται γεγονότα και ιστορίες, άνθρωποι και συναντήσεις, φαντασιώσεις, επιθυμίες και όνειρα, ένα σύμπαν μοναδικών νοημάτων, αξιών και συμβάντων. Ο κόσμος μου διαπερνάται από τους κόσμους κοντινών και μακρινών άλλων, η ταυτότητα κτίζεται με την ετερότητα. Και πατριώτης και διεθνιστής και Ευρωπαίος και Έλληνας και τόσα άλλα μαζί.
