Του Δημοσθένη Παπαδάτου-Αναγνωστόπουλου
Από το περασμένο φθινόπωρο μέχρι σήμερα, οι βασικοί υπουργοί της κυβέρνησης, και πρώτος βεβαίως ο Αλέξης Τσίπρας, εκπέμπουν με κάθε αφορμή το ίδιο μήνυμα αισιοδοξίας: «Οι θυσίες πιάνουν επιτέλους
τόπο»· «μέσα στο δεύτερο εξάμηνο του 2016 η Ελλάδα ξαναμπαίνει σε τροχιά ανάπτυξης». Είναι όμως πράγματι έτσι; Φταίει δηλαδή που, όσοι δεν συμμερίζονται την αισιοδοξία του κυβερνητικού επιτελείου, απλώς «δεν καταλαβαίνουν»;
Ας το δούμε αναλυτικότερα.
Με ποιο όχημα έρχεται η ανάπτυξη;
Η εκτίμηση για επιστροφή της Ελλάδας στην ανάπτυξη στο β’ εξάμηνο αυτής της χρονιάς περιλαμβάνεται στην Έκθεση της Κομισιόν, που δημοσιοποιήθηκε στις αρχές Μαΐου. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκτιμά εκεί, ότι μια αύξηση του ΑΕΠ στην Ελλάδα θα έρθει φέτος χάρη στην ενίσχυση της εσωτερικής ζήτησης. Πώς συνδυάζονται, όμως, οι έμμεσοι φόροι, ο «κόφτης» δαπανών και μισθών, η κατάργηση του ΕΚΑΣ και τα άλλα μέτρα λιτότητας που θεσπίζει το πρόσφατο πολυνομοσχέδιο, με την τόνωση της εσωτερικής ζήτησης, και δι’ αυτής, με την αναθέρμανση της οικονομίας τους αμέσως επόμενους μήνες; Ο ίδιος ο υπουργός Οικονομικών παραδέχεται, ότι δεν συνδυάζονται.
Μιλώντας το περασμένο Σάββατο στη Βουλή, ο Ευκλείδης Τσακαλώτος είπε συγκεκριμένα: «Έχω πλήρη κατανόηση, για αυτούς που λένε, ότι και να πάρουμε κάτι για το χρέος, αυτό δεν βοηθάει έναν φτωχό άνθρωπο αυτή τη στιγμή, που του βάζουμε και περισσότερους φόρους και είναι σε πολύ δύσκολη κατάσταση […] Είναι σωστή αυτή η θέση. Αλλά, από την άλλη μεριά, αν πάρουμε κάτι για το χρέος, θα αρχίσει η αντίστροφη πορεία της ελληνικής οικονομίας. Γιατί θα είναι ένα σήμα στις αγορές, ότι η ελληνική οικονομία μπορεί να διαχειριστεί το χρέος της, άρα οι επενδυτές μπορούν να επενδύσουν και μακροπρόθεσμα. Αυτό από μόνο του θα αντισταθμίσει τα υφεσιακά μέτρα, που όντως παίρνουμε».
Σε όσα αναφέρει ο Τσακαλώτος, δεν προκύπτει από πουθενά ότι η εκτιμώμενη επιστροφή στην ανάπτυξη θα έρθει γενικώς χάρη στην ενίσχυση της ζήτησης: ως προς αυτήν, τα μέτρα του πολυνομοσχεδίου είναι μέτρα που προκαλούν ύφεση. Κατά τον υπουργό Οικονομικών, ανάπτυξη θα υπάρξει, αν υπάρξει, γιατί η ρύθμιση του χρέους θα φέρει επενδύσεις. Πού στηρίζεται, όμως, αυτή η εκτίμηση;
Επενδύσεις χωρίς εγγυημένη κερδοφορία;
Ήδη από το 2008, το ποσοστό των ακαθάριστων επενδύσεων στο ΑΕΠ του επιχειρηματικού τομέα παρουσιάζει συνεχή πτώση· εξαίρεση ήταν μόνο το β΄ εξάμηνο του 2014 και το α΄ τρίμηνο του 2015. Ως γνωστόν, η συνήθης εξήγηση των νεοφιλελεύθερων (και όλο συχνότερα πια και της κυβέρνησης) είναι, ότι γι’ αυτό φταίει το αβέβαιο πολιτικό κλίμα στην Ελλάδα. Η πραγματικότητα, ωστόσο, είναι διαφορετική. Η ετήσια Έκθεση του ΙΝΕ-ΓΣΕΕ για το 2016 λέει, ότι, ήδη από το 2009, και κυρίως το 2013, τα αδιανέμητα κέρδη κυμαίνονται σε επίπεδο υψηλότερο έναντι αυτού των επενδύσεων: οι επιχειρηματίες προτιμούν να διαφυλάξουν τα κέρδη τους, αντί να τα επενδύσουν στην «πραγματική οικονομία». Κι αυτά, ενώ το εισόδημα του κεφαλαίου (κέρδη, τόκοι και πρόσοδοι) μειώθηκε στη χώρα, από 19,8 δισ. ευρώ το τελευταίο τρίμηνο του 2009, σε 17,2 δισ. ευρώ το γ΄ τρίμηνο του 2015.
Δεν πρόκειται για ελληνική ιδιαιτερότητα. Οι προβλέψεις του ΟΟΣΑ για το 2016, που δημοσιοποιήθηκαν τον περασμένο Φεβρουάριο, μιλούν για περιορισμένες επενδύσεις συνολικά στην Ευρωζώνη, και επιπλέον, για υψηλή ανεργία: ακόμα και η περσινή άνοδος παγκοσμίως, σε μεγάλο βαθμό οφείλεται σε εταιρικές αναδιαρθρώσεις, παρά σε άμεσες επενδύσεις. Αβέβαιο πολιτικό κλίμα, λοιπόν, μπορεί να υπάρχει στην Ελλάδα, αλλά δεν υπήρχε πάντα, δεν υπάρχει παντού κι είναι πάντοτε ζήτημα χάριν τίνος διασφαλίζεται η βεβαιότητα· αυτό που, αντίθετα, υπάρχει παντού, είναι η αβεβαιότητα όσον αφορά τα προσδοκώμενα κέρδη. Οι επενδυτές, ως γνωστόν, δεν κινούνται με βάση τη διάθεση να προσφέρουν στο κοινωνικό σύνολο.
Ανάπτυξη, δηλαδή τέλος της κρίσης;
Τόσο λοιπόν οι νεοφιλελεύθεροι οικονομικοί αναλυτές, όσο και η κυβέρνηση που περιμένει μαζί τους την έλευση των επενδύσεων, λογαριάζουν ως εάν να ξεπεράστηκε η συγκυρία της παγκόσμιας κρίσης: σα να μην ισχύει πια, ότι «το κεφάλαιο αδυνατεί να εκμεταλλευτεί την εργασία στο βαθμό εκείνο της εκμετάλλευσης που απαιτεί η "υγιής", η "ομαλή" ανάπτυξη της καπιταλιστικής διαδικασίας παραγωγής», όπως γράφει ο Μαρξ για την υπερσυσσώρευση. Είναι όμως η κρίση αυτή που θέτει ακόμα σε λειτουργία μια σειρά από μηχανισμούς, με τους οποίους προετοιμάζεται η νέα φάση «ανάπτυξης», δηλαδή καπιταλιστικής συσσώρευσης. Ορισμένοι από αυτούς μας είναι ιδιαίτερα γνώριμοι:
α. η εκκαθάριση των ανεπαρκώς αξιοποιούμενων κεφαλαίων, η παύση μικρών ή μεγάλων μονάδων παραγωγής, η συγκέντρωση και η συγκεντροποίηση κεφαλαίου. Έχει λοιπόν ένα δίκιο ο Γιάννης Μαρίνος, να θρηνεί πάνω από «το νεκροταφείο της ελληνικής επιχειρηματικότητας, σημειώνοντας ότι, από το 2008 ως το 2015, έχουν κλείσει ή εγκαταλείψει την Ελλάδα 244.712 επιχειρήσεις. Δεν είναι όμως, όπως νομίζει, λόγω δηλαδή «των αντικαπιταλιστικών εκστρατειών Αριστεράς και συνδικαλιστών». Η φετινή Έκθεση του ΙΝΕ-ΓΣΕΕ υπενθυμίζει, πως, με τη διαδικασία εκκαθάρισης των πιο αδύναμων κεφαλαίων, η υπάρχουσα ζήτηση μεταφέρεται από τις επιχειρήσεις που έπαυσαν τη λειτουργία τους στις επιχειρήσεις που επέζησαν μέχρι στιγμής – άρα, όπως πάντα συμβαίνει στις κρίσεις, όταν κάποιοι θρηνούν, άλλοι εκστασιάζονται.
β. η άνοδος της μακροχρόνιας και μαζικής ανεργίας, η μείωση της αγοραστικής δύναμης των μισθών, η ένταση της πειθαρχίας και η μετατροπή των όρων πώλησης της εργατικής δύναμης. Στην Ελλάδα της περιόδου 2010-2015, όπου το ΑΕΠ συρρικνώθηκε αθροιστικά κατά 24,2%, η ανεργία ακολουθεί μια ξέφρενη πορεία προς τα πάνω: 12,7% το 2010, 17,9% το 2011, 24,4% το 2012, 27,5% το 2013, 26,5% το 2014 και 25% το 2015. Η αύξηση δε της μισθωτής απασχόλησης κατά 33.834 νέες θέσεις εργασίας στους πρώτους μήνες του 2016, έχει κύριο χαρακτηριστικό την ευελιξία. Η γενική τάση, όπως τη συνοψίζει η ετήσια Έκθεση του ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, έχει ως εξής: υποκατάσταση πλήρους από μερική απασχόληση, υποκατάσταση προσωρινής απασχόλησης από απασχόληση χωρίς αποζημίωση απόλυσης, υποκατάσταση αμειβόμενων από μη αμειβόμενες υπερωρίες.
Στο ίδιο διάστημα, σύμφωνα με το Ινστιτούτο, ο πραγματικός μισθός έχει μειωθεί κατά 28,1%, ενώ η μείωση της αγοραστικής δύναμης του πραγματικού κατώτατου μισθού «δεν επιδέχεται σύγκριση με καμία άλλη περίπτωση ευρωπαϊκής χώρας», όντας στο -24,7% για όλους, και στο -34,3% για τους νέους και τις νέες κάτω των 25 ετών.
Ανάπτυξη, μπορεί. Αλλά για ποιους;
Στο έδαφος αυτό θα έρθει, αν έρθει, η πολυπόθητη ανάπτυξη. Πρόκειται για το έδαφος που έχει προετοιμάσει η αναγκαία μέσα στην κρίση (και γι’ αυτό εκτεταμένη) αναδιανομή εισοδήματος σε βάρος της εργασίας – αναδιανομή που, ωστόσο, δεν έχει αποδειχτεί ικανή για τη διασφάλιση της «ομαλής» ανάπτυξης, εξού και πρόκειται να συνεχιστεί. Στην υπόθεση αυτή επιστρατεύεται ο «κόφτης», για να μην πιέζεται με επώδυνα μέτρα η κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Και για την υπόθεση αυτή δημιουργούνται οι συνθήκες γι’ αυτό που ο Ντέιβιντ Χάρβεϊ ονομάζει «ανάπτυξη διά της αφαίρεσης πόρων» ή ο Ντε Άντζελις «νέες περιφράξεις»: η πολυαναμενόμενη έλευση των επενδυτών θα πραγματοποιηθεί, με τον όρο η ελληνική κυβέρνηση να τους διασφαλίσει εγγυημένα κέρδη – κι η εγγύηση αυτή περνά από την εκχώρηση δημόσιων πόρων και στρατηγικής σημασίας επιχειρήσεων, μέσω του υπερταμείου για τις ιδιωτικοποιήσεις.
Υπό τους όρους λοιπόν αυτούς, μετά τη μεγάλη βουτιά της περιόδου 2010-2015 (απώλεια 24,2% του ΑΕΠ), η ελληνική οικονομία ενδέχεται να «αναθερμανθεί» - στην πραγματικότητα: να σταθεροποιηθεί, σε ένα σημείο πολύ χαμηλότερο από εκείνο προ κρίσης.
Τι θα σημάνει όμως για την κοινωνία και το περιβάλλον ένα τέτοιο «επίτευγμα», οι προπαγανδιστές της κόκκινης ανάπτυξης το αποφεύγουν επιμελώς.
Μάλλον, γιατί η κόκκινη ανάπτυξη είναι πανομοιότυπη με τη γαλάζια, με μια κρίσιμη ωστόσο διαφορά: ότι στην πρώτη, το κόμμα που ζήταγε διαγραφή χρέους, υψηλή φορολογία του πλούτου, μεγάλες δημόσιες επενδύσεις και ενίσχυση της θέσης των εργαζομένων στην παραγωγή, σήμερα βαφτίζει το κρέας ψάρι και τον κοινωνικό κανιβαλισμό πορεία προς τα μπρος.
___________
Σημειώσεις
Πρακτικά Ολομέλειας της Βουλής, 21.5.2016 [εδώ]
Εuropean Commission, Spring 2016 Economic Forecast: Staying the course amid high risks [εδώ]
ΟΕCD, Stronger growth remains elusive: Urgent policy response is needed, Interim Economic Outlook, 18 February 2016 [εδώ]
Eurostat, Εθνικοί Λογαριασμοί και ΑΕΠ 2004-2014 [εδώ]
ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, Η ελληνική οικονομία και η απασχόληση, Ετήσια Έκθεση 2016 [εδώ]
Ηλίας Ιωακείμογλου, «Η θεωρία της κρίσης υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου», Ceteris paribus, 23.3.2007 [εδώ]
Γιάννης Μαρίνος, «Το νεκροταφείο της ελληνικής επιχειρηματικότητας», Το Βήμα 22.5.2016 [εδώ]
Massimo De Angelis, Κοινά, περιφράξεις και κρίσεις (μετάφραση: Σωκράτης Παπάζογλου, Χάρης Τσαβδάρογλου), Εκδόσεις των Ξένων, Θεσσαλονίκη 2013
