Κώστας Δουζίνας
Γράφαμε στο προηγούμενο ότι ζούμε τρεις καταστάσεις έκτακτης ανάγκης. Τη μεγάλη οικονομική κρίση και τα μνημόνια που την ακολούθησαν, την προσφυγική κρίση και τώρα την πανδημία. Επηρεάστηκαν από την κλιματική καταστροφή που βρίσκεται εν μέρει πίσω και από τις τρεις. Μπορεί οι κρίσεις να ήταν...
διαφορετικές, αλλά η αντιμετώπιση τους από τις κυβερνήσεις παρόμοια. Τα μέτρα και στις τρεις έχουν παραβιάσει, με τον ένα ή άλλο τρόπο, όλα τα βασικά ατομικά, πολιτικά και κοινωνικο-οικονομικά δικαιώματα και έχουν περιορίσει τη δημοκρατία. Ζούμε σε μια μόνιμη κατάσταση εξαίρεσης.Το κεντρικό επιχείρημα που υιοθέτησαν οι κυβερνήσεις στις τρεις κρίσεις, είναι η αναγκαιότητα των έκτακτων μέτρων για την πρόληψη ενός μεγαλύτερου κακού. Αλλά πώς μπορούμε να κατανοήσουμε την ακραία ανάγκη και να κρίνουμε τέτοια δραματικά μέτρα; Τρία συστήματα σκέψης και πρακτικής το έχουν κάνει στην Ευρωπαϊκή νεωτερικότητα. Ο Χριστιανισμός, η επιστήμη και ο καπιταλισμός. Αρχικά τα τρία βρισκόντουσαν σε αντιπαράθεση και πόλεμο μεταξύ τους, αλλά τελικά κατέληξαν σε ένα είδος ανακωχής, μια δύσκολη συγκατοίκηση. Συνδετικός κρίκος είναι η υπόσχεση σωτηρίας της ανθρωπότητας.
Ο Χριστιανισμός ως θρησκευτική πίστη αποτελεί το θεμέλιο. Προσδιόρισε πρώτος την αναγκαιότητα της σωτηρίας ως πνευματικής. Πρώτος ο θεολόγος Ιωακείμ του Φιόρε περιοδολογεί την ιστορία σε τρεις εποχές: του Πατέρα (προ Χριστού), του Υιού (μετά Χριστόν) και του Αγίου Πνεύματος (Δευτέρα Παρουσία). Η Χριστιανική εσχατολογία εγγυάται, ότι η λύτρωση, ο Παράδεισος και η Δευτέρα Παρουσία, θα έρθουν για τους πιστούς κυριολεκτικά ή μεταφορικά. Η πολιτική θεολογία μετέφερε την παντοδυναμία του Θεού στην ανυπέρβλητη ισχύ του Κυρίαρχου. Με τον Διαφωτισμό, η εσχατολογία μεταμορφώθηκε σε φιλοσοφία της ιστορίας: υπάρχει μια ιστορική νομοτέλεια, μια συνεχής προοδευτική κίνηση που οδηγεί την ανθρωπότητα προς τα μπρος. Ο άνθρωπος προχωράει με αδήριτη αναγκαιότητα από κατώτερα σε ανώτερα στάδια, από μια ιστορική περίοδο σε επόμενη καλύτερη, μέχρι την κοσμική δευτέρα παρουσία, το «τέλος» της ιστορίας. Η ιστορική κίνηση, με την έννοια των μεγάλων πολιτικών και κοινωνικών αντιθέσεων που οδηγούν σε πολέμους και καταστροφές, θα «τελειώσει».
Για τους φιλελεύθερους αυτό θα γίνει όταν η ανθρωπότητα φτάσει στον κοσμοπολιτισμό. Για τους Μαρξιστές το τέλος της ιστορίας θα είναι ο αταξικός κομμουνισμός. Ο κοσμοπολιτισμός, η μεγάλη ουτοπία και των εκσυγχρονιστών του «τρίτου δρόμου», διαφημίστηκε με φανφάρες στους πολέμους της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Ο Habermas, προφήτης του κοσμοπολιτισμού, ισχυρίστηκε, ότι ήταν παράνομοι αλλά ηθικοί. Άνοιγαν τον δρόμο για ένα παγκόσμιο κράτος ειρήνης, διεθνούς δικαίου και δικαιωμάτων, που, κατά τον διεθνολόγο David Kennedy, θα κάνει όλη την ανθρωπότητα κάτι σαν Αμερικανικό προάστειο. Οι επαγγελίες γκρεμίστηκαν στους αμμόλοφους του Ιράκ και τα βουνά Αφγανιστάν. Ο Μαρξισμός του ιστορικού υλισμού και των αναγκαίων σταδίων της ιστορίας είχε ήδη εξέλθει της ιστορίας πριν από το προβλεπόμενο τέλος της.
Ακολούθησε η επιστήμη. Αντικατάστησε την πίστη με την εμπιστοσύνη και την Αποκάλυψη με μεθοδολογικά πρωτόκολλα, αποδείξεις και την επιστημολογία της διαψευσιμότητας – οι επιστημονικές υποθέσεις γίνονται προσωρινά αποδεκτές και ισχύουν, μέχρι να διαψευστούν. Η επιστήμη εγκατέλειψε εσχατολογικές ελπίδες ή φόβους και τις αντικατάστησε με τον ρεαλισμό της τεχνολογικής προόδου, της ανάπτυξης και του ελέγχου. Αν η θρησκεία υπόσχεται τη σωτηρία της ψυχής, η επιστήμη υπόσχεται την κυριαρχία επί του υλικού κόσμου, της κοινωνίας και της ατομικής ψυχολογίας. Μέχρι να συνειδητοποιήσει, ότι, όπως και το Πλατωνικό φάρμακο, η επιστήμη και η τεχνολογία είναι και το δηλητήριο, που οδηγεί τον πλανήτη στην καταστροφή αλλά και η θεραπεία για τα δεινά μας. Για κάθε πύραυλο στο διάστημα υπάρχουν οι διηπειρωτικές πυρηνικές κεφαλές, για κάθε αύξηση της παραγωγής τροφίμων η απώλεια της βιοποικιλότητας, για κάθε οικονομική ανάπτυξη η οικολογική καταστροφή.
Κρυμμένος στις ρωγμές μεταξύ θρησκείας και επιστήμης, ο καπιταλισμός συνασπίστηκε ευκαιριακά και εκμεταλλεύτηκε και τη μία και την άλλη. Απαρνήθηκε τις ιδέες υπέρ αποτελεσμάτων και αντικατέστησε τη σωτηριολογία με μια μόνιμη κατάσταση κυκλικών κρίσεων, που οδηγούν σε ευκαιρίες. Η αναγκαιότητα έγινε οικονομική και επιβλήθηκε στις ηθικές αξίες, την ιδεολογία και τους «ισχυρισμούς περί αλήθειας» των άλλων δύο. Ταυτόχρονα οι Εκκλησίες έδωσαν άφεση αμαρτιών στα αμαρτήματα της κοινωνικής αδικίας και η επιστήμη έγινε όργανο τεράστιας κερδοφορίας.
TINA – Οικονομική και Ιατρική
Δεν υπάρχει εναλλακτική λύση, είπε η κυρία Θάτσερ δημιουργώντας τον παγκόσμιο όρο TINA: οι πολιτικές λιτότητας είναι αναπόφευκτες. Ζήσαμε το αναπόφευκτο της λιτότητας, την πανταχού πολιτικο-οικονομική παρούσα ΤΙΝΑ, από το 2008 μέχρι σήμερα. Μας είπαν, ότι οι αντικειμενικές ανάγκες ενός λαού αναδύονται στις χρηματοπιστωτικές αγορές. Οι οικονομικές και τραπεζικές ελίτ επιβάλλουν τις λύσεις τους, χρησιμοποιώντας «ισχυρισμούς αλήθειας» για να δικαιολογήσουν εξαιρετικά αμφιλεγόμενες αποφάσεις. Άλλες σχολές οικονομικής σκέψης και οι επαναλαμβανόμενες δημοκρατικές επιλογές του λαού μας απαιτούσαν αλλαγή κατεύθυνσης. Όμως το πολιτικο-οικονομικό σύμπλεγμα ήταν κατηγορηματικό. Ελευθερία είναι η κατανόηση και η αποδοχή της αναγκαιότητας, μας είπαν. Η δημοκρατική δράση ή οι ανορθόδοξες λύσεις δεν μπορούν να αλλάξουν τη μοίρα μας.
Ένα παρόμοιο μοντέλο ακολουθείται στην πανδημία. Οι γιατροί, οι επιδημιολόγοι και οι στατιστικολόγοι έχουν αναλάβει το ρόλο των νεοκλασικών οικονομολόγων. Η επιστημονική αλήθεια καθορίζει τον απαραίτητο δρόμο για τη σωτηρία, μας λένε. Για τη μεγάλη πλειονότητα, η αλήθεια της επιστήμης είναι αναπόφευκτα πράξη πίστης, ανάλογης με αυτής του θρησκευόμενου. Οι πιο πολλοί δεν έχουμε παρακολουθήσει πετυχημένα πειράματα, ούτε και θα τα κατανοούσαμε αν το κάναμε. Έτσι, εμπιστευόμαστε σημαντικά πράγματα, για τα οποία γνωρίζουμε πολύ λίγα – πόσοι ξέρουμε ή ενδιαφερόμαστε για το πως φτιάχτηκαν τα εμβόλια; Τα βιβλία που εκλαϊκεύουν την επιστήμη, είναι απαραίτητα, για να δημιουργούν αυτή την εμπιστοσύνη. Πιστεύουμε, ότι οι επιστήμονες δεν κρύβουν αυτά που κάνουν, παρ’ ότι είναι δύσκολο να τα καταλάβουμε, χωρίς τις απαιτούμενες γνώσεις. Η επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα στηρίχτηκε στην αρχή, ότι η γνώση δεν πρέπει να είναι ούτε μυστηριώδης σαν τα μυστικά των αλχημιστών του Μεσαίωνα, αλλά ούτε και να στηρίζεται στα βιβλία των αρχαίων και την πίστη. Αλλά σήμερα αυτό δεν ισχύει πια. Όπως και τόσα άλλα η επιστημονική αλήθεια είναι δημιούργημα εμπιστοσύνης στην επιστημονική κοινότητα και του έργου της και όχι της κατανόησης αυτού.
Ο Ιταλός φιλόσοφος Roberto Esposito δήλωσε πρόσφατα, ότι όλες οι πολιτικές συγκρούσεις σήμερα έχουν στο επίκεντρο την σχέση μεταξύ πολιτικής και βιολογικής ζωής. Όπως τονίζει η «ιατρικοποίηση» της πολιτικής, που φαινομενικά έχει απαλλαγεί από ιδεολογικούς περιορισμούς, την δείχνει όλο και περισσότερο αφοσιωμένη στη «θεραπεία» των πολιτών, από κινδύνους για τους οποίους συχνά είναι η ίδια υπεύθυνη. Από την άλλη παρατηρούμε την πολιτικοποίηση της ιατρικής, που ασκεί καθήκοντα κοινωνικού ελέγχου που δεν της ανήκουν - γεγονός που εξηγεί, τις εξαιρετικά ετερογενείς εκτιμήσεις που κάνουν οι λοιμωξιολόγοι σχετικά με τη φύση και τη βαρύτητα του κορονοϊού.
Μετά το πρώτο σοκ, που έκανε τους επιστήμονες media stars και celebrities, συνειδητοποιήσαμε, ότι οι διάφορες επιτροπές είναι γεμάτες εντάσεις, διαφωνίες και διαμάχες. Δεν ήταν έκπληξη. Η κυβέρνηση χρησιμοποιεί τους επιστήμονες ως φύλο συκής για τις αποφάσεις της και οι δημοσιολογούντες γιατροί χρησιμοποιούν την επιστημοσύνη τους, για να νομιμοποιούν τις απόψεις και τη δημοσιότητα τους. Αλλά πρέπει να παρατηρήσουμε, ότι οι δημοσιολογούντες δεν μιλούν ως επιστήμονες αλλά ως εμπειρογνώμονες. Η επιστημονική ιδιότητα της κλινικής ιατρικής, που αποτελεί την πλέον πραγματιστική των λειτουργημάτων, αποτελεί μόνιμο αντικείμενο διαμάχης. Η εργαστηριακή ιατρική έχει τα χαρακτηριστικά της επιστήμης. Αλλά τέτοιους επιστήμονες δεν τους ακούμε να λένε πολλά. Τα συμπεράσματά τους δημοσιεύονται στα επιστημονικά περιοδικά.
Έτσι οι επιστήμονες δοξάζονται, η επιστήμη υποφέρει. Δεν εξηγήθηκε, ότι η επιστημονική έρευνα και η πρόοδος επηρεάζονται από το κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον. Οι επιστήμονες ζουν στην ίδια κοινωνία και επηρεάζονται από τις κυρίαρχες ιδέες, ακόμη και τις θρησκευτικές. Όπως κάθε πολίτης, έχουν τις ιδεολογικές και πολιτικές τους απόψεις. Η νομιμότητα των ισχυρισμών αλήθειας υπονομεύτηκε, η εμπιστοσύνη των πολιτών κλονίστηκε, ενισχύθηκαν τα fake news και οι θεωρίες συνωμοσίας. Η πανδημία οδήγησε στην εμφάνιση της πολιτικής-ιατρικής TINA και τώρα συμβάλλει στην απομυθοποίηση της. Είναι πια σαφές, ότι πολιτικές προτεραιότητες καθορίζουν την επιλογή και τη διάρκεια των περιορισμών. Όπως λέει ο Giorgo Agamben, «η υγεία έχει αντικαταστήσει τη σωτηρία, η βιολογική ζωή έχει αντικαταστήσει την αιώνια ζωή και η Εκκλησία έχει συναινέσει λίγο πολύ ρητά σε αυτήν την αντικατάσταση».
Φαίνεται, ότι οι διάφορες μορφές της αναγκαιότητας, ο φόβος και ο πανικός που δημιουργούν, θα είναι στο μέλλον το κύριο εργαλείο για την οργάνωση της πολιτικής και του ελέγχου των κοινωνιών.
