Κώστας Δουζίνας
Μετά την νίκη του Μακρόν και την ήττα του Σαλβίνι ακούσαμε, ότι η άνοδος της ακροδεξιάς στην Ευρώπη ανακόπηκε. Δυστυχώς η κηδεία του εθνικισμού ήταν πρόωρη...
και οι έγκυροι σχολιαστές διαψεύστηκαν πολύ σύντομα από τα αποτελέσματα των Γερμανικών εκλογών και την άνοδο των ακροδεξιών στην Ολλανδία, την Γαλλία, την Αυστρία, την Δανία, την Ουγγαρία και την Πολωνία. Όλοι αυτοί όπως το Brexit και ο Τραμπ δείχνουν, ότι το οι ιδέες του Διαφωτισμού βρίσκονται πάλι υπό αμφισβήτηση. Πώς έφτασε η φιλελεύθερη και ανεκτική Ευρώπη, μοντέλο για τον υπόλοιπο κόσμο, όπως έλεγε ο Χάμπερμας το 2002, να γίνει κέντρο επώασης του νεο-φασισμού;
H «ιδέα της Ευρώπης» μας κληροδότησε τις καθολικές αξίες της ισότητας, της αλληλεγγύης και της αξιοπρέπειας. Αλλά η σκοτεινή πλευρά της «διαλεκτικής» του Διαφωτισμού δημιούργησε τις έννοιες της «φυλής», της «ράτσας», του «κατώτερου» ανθρώπου και οδήγησε στην ρατσιστική ιδεολογία. Ένα κατάλοιπο ρατσισμού επιβιώνει σε όλες της Ευρωπαϊκές χώρες και συνήθως ενσωματώνονταν σε δεξιά κόμματα. Αλλά οι ξενοφοβικές δηλώσεις πολιτικών έχουν νομιμοποιήσει το ακροδεξιό περιθώριο. Ο επιθέσεις του πρωθυπουργού της Ουγγαρίας Ορμπάν στους Ρωμά και τους πρόσφυγες έχουν βοηθήσει το φασιστικό Jobbik, αυτές του Φάρατζ και του Τραμπ στους Μουσουλμάνους γιγαντώσαν την Ισλαμοφοβία και την περιθωροποίσηση των μεταναστών. Ο κυνισμός των πολιτικών ελίτ δημιουργεί το ηθικό κενό, που καλύπτει ο φασισμός και ο εθνικισμός. Το AfD εμφανίζεται να υποστηρίζει τους άνεργους της Ανατολικής Γερμανίας, η Λε Πεν τους Γάλλους gay και Εβραίους από το Ισλάμ. «Όλοι οι πολιτικοί είναι ίδιοι» υποστηρίζουν, δεν ενδιαφέρονται για τους φτωχούς. Έτσι οι ακροδεξιοί βγάζουν τις στολές και τις μπότες, φοράνε κοστούμια και ταγέρ, γίνονται λύκοι με περίβλημα προβάτου. Αλλά όπως ξέρουμε από την ιστορία, ο φασισμός δεν είναι αντισυστημικός. Αποτέλεσε πάντοτε την έσχατη και αποτρόπαια άμυνα του καπιταλισμού σε κρίση.
Ποιές κοινωνικές τάσεις οδήγησαν στην πρόσφατη έξαρση της εθνικιστικής ακροδεξιάς; Εξουθενωμένες από την μακρόχρονη καπιταλιστική κρίση και την υποχώρηση των αξιακών τους θεμελίων, οι δυτικές κοινωνίες στέκονται αμήχανα μπροστά στις δραματικές αλλαγές στην εργασία και την κοινωνική αναπαραγωγή. Ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός χρειάζεται ανοικτά σύνορα και ενιαίες αγορές, αλλά αυτό οδηγεί σε δομική ανεργία, τεράστια αύξηση των ανισοτήτων και απονομιμοποίηση του πολιτικού συστήματος. Η καταστροφή του κοινωνικών υποδομών από την λιτότητα δημιουργεί το κατάλληλο έδαφος. Σε αντίθεση με παλαιότερες περιόδους, όμως, όταν ο αντι-σημιτισμός ένωνε την ακροδεξιά σε ολόκληρη την Ευρώπη, ο ρατσισμός και ο φασισμός των ημερών μας είναι «μεταμοντέρνος»: έχει πληθώρα στόχων, που μεταβάλλονται διαρκώς. Η υψηλή ανεργία στην Ισπανία δεν οδήγησε αρχικά σε άνοδο του φασισμού, ενώ η σταθερή εργασία στην Γαλλία συμπίπτει με την άνοδο του Εθνικού Μετώπου. Στη Βρετανία το μοτίβο του αποδιοπομπαίου τράγου μετακινήθηκε από τους «μαύρους» στις δεκαετίες των ‘60 και ‘70, στους «ψευδό-πρόσφυγες» στα ‘90, και μετά στους «λαθρομετανάστες» και τους μουσουλμάνους. Ο σύγχρονος ρατσισμός είναι δικτυωμένος, οριζόντιος και ευκίνητος. Δίνει έμφαση στην κοινή επιθετική και εγκληματική συμπεριφορά παρά στην κοινή ιδεολογία. Ο Νορβηγός δολοφόνος Μπρέιβικ αποτελεί ακραία περίπτωση, αλλά οι ασυνάρτητες θεωρίες του εναντίον της Αριστεράς και οι ανατριχιαστικές δολοφονίες του συμβολίζουν αυτό το πεδίο. Από την άλλη πλευρά, η δολοφονία 51 Μουσουλμάνων σε τζαμί του Κράϊστσερτς της Νέας Ζηλανδίας από τον Μπρέντον Τάραντ το 2019 είναι χαρακτηριστική της θεωρίας περί “πολέμου των πολιτισμών”, που διαδίδουν Δυτικοί διανοούμενοι δίνοντας επιχειρήματα σε ακροδεξιούς και τζιχαντιστές τρομοκράτες.
Ο μεταμοντέρνος ρατσισμός χρησιμοποιεί οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά ψευτο-επιχειρήματα. Οι ξένοι μας παίρνουν τις δουλειές, είναι ριζικά διαφορετικοί στα έθιμα, στο φαγητό και στη συμπεριφορά και δεν μπορούμε να τους έχουμε δίπλα μας. Τέλος, το Ισλάμ αποτελεί υπαρξιακό εχθρό της Δύσης και του Χριστιανισμού. Έτσι οι πρόσφυγες και οι μετανάστες στοχοποιούνται ως απειλή για τον πολιτισμό μας, εν δυνάμει τρομοκράτες και φορείς μικροβίων, ιών και αρρώστιας. Με τον ένα ή άλλο τρόπο, ακούσαμε πρόσφατα τα επιχειρήματα αυτά σε όλες τις Ευρωπαϊκές χώρες. Και το μεγάλο πρόβλημα είναι, ότι η ακροδεξιά μπόρεσε να μετακινήσει όλο το πολιτικό φάσμα δεξιότερα. Η Μέρκελ εγκατέλειψε την αρχική υπεράσπιση των προσφύγων κάτω από την πίεση του AfD, το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα υιοθέτησε τον Βέμπερ ως υποψήφιο για την Προεδρία της Επιτροπής, κάποιον που ήταν τόσο δεξιός, που ακόμη και πολλοί βουλευτές του κόμματος αναγκάστηκαν να τον εγκαταλείψουν και η υποψηφιότητα αποσύρθηκε. Στην Ελλάδα, η δίκη και αναμενόμενη καταδίκη θα σημάνει το τέλος της Χρυσής Αυγής. Αλλά η εγκληματική οργάνωση έχει ήδη σπάσει σε τρεις επιγόνους και τον Βελόπουλο την Ελληνική εκδοχή του Σαλβίνι. Πιο ανησυχητικός είναι ο τρόπος, με τον οποίο ρατσιστικές και ξενοφοβικές ιδέες έχουν μολύνει κομμάτια του πληθυσμού και πιέζουν την Νέα Δημοκρατία να πάει ακόμη πιο δεξιά.
Η ψυχολογία του μίσους
Αν στραφούμε στη ρατσιστική ιδεολογία μπορούμε να ανιχνεύσουμε δύο στρατηγικές με τη βοήθεια της ψυχανάλυσης. Η πρώτη αποτελεί ακραία προσπάθεια «εκλογίκευσης» της κρίσης. Βασισμένη σε μια παραμορφωμένη εκδοχή του nihil sine ratione (τίποτα δεν υπάρχει χωρίς κάποιο λόγο) προσπαθεί να ανακαλύψει μια κοινή αιτία, για τα κακά που μας βρήκανε. Η υποχώρηση της εθνικής κυριαρχίας, η οικονομική δυσπραγία, η ανεργία, η πολιτική ανικανότητα, η κοινωνική παρακμή, οι οικογενειακές δυσλειτουργίες, η αξιακή και ηθική υποβάθμιση αλλά και προσωπικές αποτυχίες και ματαιώσεις έχουν όλα κοινή βάση. Τα αίτια και τα συμπτώματα της κακοδαιμονίας είναι βέβαια ποικίλα και συχνά άσχετα μεταξύ τους. Αλλά η στρατηγική της παράλογης «εκλογίκευσης» ανακαλύπτει τον «άλλο», τον πρόσφυγα, τον αποδιοπομπαίο τράγο, πίσω από κάθε πρόβλημα. Μια σατανική παρουσία είναι υπεύθυνη και συνδέει όλα όσα πάνε στραβά. Ο «άλλος» λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος, που συνέχει και συνθέτει τα υπόλοιπα κομμάτια του παζλ, δημιουργώντας ένα πανόραμα καταστροφής.
Σήμερα αυτή η δαιμονοποίηση του άλλου γίνεται με την σύνδεση του πρόσφυγα με την απειλή της αρρώστιας και την ανάγκη υπεράσπισης του «κοινωνικού σώματος» από τον κοροναϊό. Δεξιοί πολιτικοί έχουν αποκαλέσει τους μετανάστες «έντομα» (Κάμερον), «παράσιτα» που έρχονται από «σκατομέρη» και «μολύνουν (Τραμπ). Για τον Τραμπ ο κοροναϊός είναι «ξένος», «Κινέζος», ή τον "εισάγουν ξένοι" (Όρμπαν). Οι «αλλοδαπές ιερόδουλες φορείς του AIDS συνιστούσαν απειλή για την ελληνική οικογένεια, καθώς η ασθένεια μεταδίδεται από την «παράνομη μετανάστρια» στον «Έλληνα πελάτη, στην ελληνική οικογένεια» (Λοβέρδος). Η δημιουργία κλειστών στρατόπεδων κράτησης για πρόσφυγες στα νησιά «είναι προς όφελος της χώρας και κυρίως των τοπικών κοινωνιών, ιδίως σήμερα που βρίσκονται σε έξαρση θέματα δημόσιας υγείας, να αντιμετωπιστούν γρήγορα και αποτελεσματικά σε μία κλειστή δομή, παρά σε άναρχες ανοιχτές δομές που αποτελούν υγειονομική βόμβα για όλα τα νησιά μας» (Πέτσας). Ο συνδυασμός των προσφύγων, με την υγεία της χώρας και τον κοροναϊό αποτελούν ένα από τα πιο αποτρόπαια ξενοφοβικά γλωσσικά σχήματα.
Το ενιαίο εθνικό σώμα των Ελλήνων κινδυνεύει από ξένους και αρρώστιες. Οι μετανάστες είναι διπλά επικίνδυνοι: είναι ευκίνητοι σαν τους ιούς και μας φέρνουν ιούς και αρρώστιες. Το ξένο, διαφορετικό, «τριτοκοσμικό» σώμα μολύνει το υγιές Ελληνικό. Πρέπει να αποτρέψουμε την εισβολή τους ή να τους απομονώσουμε βάζοντας τους φυλακή και καραντίνα. Αλλά ο ιός μας έβαλε όλους σε καραντίνα. Ο κίνδυνος είναι ο διπλανός, όχι ο ξένος.
Η δεύτερη στρατηγική είναι ακριβώς αντίθετη. Στηρίζεται στην πίστη, ότι οι «άλλοι» μας κλέβουν την απόλαυσή μας, μας παίρνουν τις δουλειές, τα κοινωνικά επιδόματα, τις γυναίκες. Η έλλειψη και η ψυχική δυσφορία που, κατά Φρόυντ και Λακάν, χαρακτηρίζουν κάθε άνθρωπο είναι έργο κάποιων που υφάπαρξαν την ευτυχία μας. Έτσι παρ’ ότι διώκονται και υποφέρουν, οι «άλλοι», οι μετανάστες, οι έγχρωμοι, είναι εν τούτοις εύποροι, έχουν καλύτερη μουσική και φαγητό, ισχυρές κοινότητες και καλό σεξ, αξιαγάπητα παιδιά και διασκέδαση, τα πράγματα που «εμείς» έχουμε χάσει. Εδώ η μνησικακία και ο φθόνος είναι κυρίαρχα συναισθήματα όχι λόγω της κατωτερότητας αλλά της φαντασιακής υπεροχής των άλλων. Το μίσος απέναντι στους «κατώτερους» είναι μια στρατηγική άμυνας και μια συμπτωματική αντιστροφή του αισθήματος ότι «εμείς», οι γηγενείς και οι καθαροί, είμαστε στην πραγματικότητα κατώτεροι. Οι Ναζί αποτελούν εμβληματική περίπτωση του μίσους του άλλου. Οι Εβραίοι ήταν ταυτόχρονα υπάνθρωποι που δηλητηρίαζαν την φυλή και τρέφονταν με το αίμα νηπίων, αλλά και εξαιρετικά πονηροί, σεξουαλικά δυνατοί και πετυχημένοι τραπεζίτες που εκμεταλλευόντουσαν τους αφελείς Γερμανούς.
Υπάρχει κι άλλος ένας παράγοντας. Πολλοί νέοι άνδρες νιώθουν αποξενωμένοι και απειλούμενοι από την αβεβαιότητα, την έλλειψη ευκαιριών, μια ζωή στα όρια. Οι νέες γυναίκες τα καταφέρνουν καλύτερα στις σπουδές και οι παραδοσιακοί ρόλοι του φύλου στην δουλειά και στην οικογένεια έχουν αρχίσει να αλλάζουν. Μια αίσθηση ανεπάρκειας βρίσκει εκτόνωση σε βίαιες ταινίες και φαντασιώσεις, σε φονικά ηλεκτρονικά και διαδικτυακά παιχνίδια. Αυτή ακριβώς την εύθραυστη ταυτότητα εκμεταλλεύονται οι ακροδεξιές οργανώσεις. Πολλοί νέοι που ακολουθούν ακροδεξιές οργανώσεις, δεν είναι ιδεολογικά φασίστες ή ακραίοι εθνικιστές, δεν ξέρουν για τον Ναζισμό, την κατοχή και την αντίσταση. Η Χρυσή Αυγή προσέφερε στους νέους μια κοινότητα ρητορικά και ενεργητικά βίαιων ανδρών με αναγνωρίσιμους στόχους. Έτσι η ενδημική αίσθηση αποτυχίας κρύβεται πίσω από τη «συντροφική αγωνιστικότητα» και τις επιθέσεις εναντίον ανθρώπων, που ως κατώτεροι αξίζουν περιφρόνηση, αλλά ως ανώτεροι είναι άξιοι φθονερού μίσους. Η οικονομική κρίση με την τεράστια αύξηση της ανεργίας, την μείωση των μισθών, την επισφαλή εργασία του πρεκαριάτου βρίσκοταν σε μεγάλο βαθμό πίσω από την άνοδο της Χρυσής Αυγής. Η πανδημία έχει κάνει την κατάσταση ακόμη χειρότερη για τους νέους.
Το μέλλον της Ευρώπης κινδυνεύει αλλά οι πολιτικοί αρκούνται σε άσφαιρες καταγγελίες. Χρειαζόμαστε μια πανευρωπαϊκή εκστρατεία ενάντια στο ριζικό κακό ανεξάρτητα από πολιτικές εντάξεις και ιδεολογίες. Οι καιροί ου μενετοί, δεν μπορούμε να απαρνηθούμε την ιστορική μας ευθύνη.
Η στήλη «PhilosophyXS», είναι η νέα στήλη του καθηγητή του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, Κώστα Δουζίνα, στο TVXS.gr. Μια σειρά εβδομαδιαίων άρθρων που φέρνει την φιλοσοφία και την κοινωνική θεωρία στην καθημερινότητα, για την κατανόηση του ανθρώπου, της κοινωνίας και της πολιτικής...
ΠΗΓΗ: tvxs.gr
