Κώστας Δουζίνας
Έγραφα προ καιρού, ότι η περίφημη επιστροφή στην «κανονικότητα» δεν αναφέρεται στην απελευθέρωση από τον εγκλεισμό της πανδημίας αλλά σε ένα μακρόπνοο ιδεολογικό πρόγραμμα...
κοινωνικού μετασχηματισμού και «αλλαγής καθεστώτος» (https://www.efsyn.gr/themata/politika-kai-filosofika-epikaira/280503_kanonikotita-i-allagi-kathestotos). Είναι ένα βαθιά οπορτουνιστικό και μηδενιστικό καθεστώς, που καταστρέφει κοινωνικούς θεσμούς και δεσμούς. Αλλά ο αυταρχικός νεοφιλελευθερισμός πάει μακρύτερα. Αποτελεί καθολική ιδεολογία και κοσμοθεώρηση, μια νέα κοινωνική οντολογία. Οι πολίτες ως υπήκοοι, η ελευθερία ως κατανάλωση, η δημοκρατία ως τελετουργία που επιβεβαιώνει τις αποφάσεις των «αρίστων» τεχνοκρατών.Η Μυρσίνη Ζορμπά και ο Αντώνης Λιάκος συμφωνούν με την εκτίμηση αυτή στο πρόσφατο άρθρο τους: «Ποιο σώμα ταιριάζει στην Αριστερά;» (https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/297122_poio-soma-tairiazei-stin-aristera).
Ο ελληνικός αστισμός ανασυγκροτείται «ως μπλοκ εξουσίας με κοινωνικά ερείσματα, πολιτική διαχείριση, με μέσα επικοινωνίας και κυρίως με στρατηγική». Έχουν απόλυτο δίκιο στην περιγραφή της μεταφορντικής κοινωνικής διαστρωμάτωσης, στις αλλαγές που σηματοδοτεί και στην «καθεστωτική» λογική της κυβέρνησης Μητσοτάκη. Αλλά η εκκίνηση και το συμπέρασμα του άρθρου είναι προβληματικά. Το ερώτημα «είναι το πολιτικό κόμμα το σώμα της Αριστεράς;», υποστηρίζουν οι συγγραφείς, «αξίζει να γίνει, παραπέμποντας στη μεσαιωνική αντίληψη για τα δύο σώματα του βασιλιά, το φυσικό και το δημόσιο, στην οποία θεμελιώθηκε η πολιτική σκέψη και η θεωρία της κυριαρχίας (E. Kantorowicz, The King’s Two Bodies)». Καταλήγουν, ότι η Αριστερά πρέπει να απελευθερωθεί από το κόμμα ως το μόνο της «σώμα».
Αλλά το κόμμα δεν αποτελούσε ούτε αποτελεί το «σώμα» της Αριστεράς. Το κλασικό βιβλίο «Τα Δύο Σώματα του Βασιλιά» όπως και η μεταφορά του «σώματος» για την κοινωνία ή την πολιτική δεν υπήρξαν ποτέ συστατικά της αριστερής θεωρίας. Ας εξετάσουμε σύντομα την παράδοση της πολιτικής θεολογίας, στην οποία το βιβλίο του Kantorowicz αποτελεί κεντρική αναφορά.
Πολιτική θεολογία
Κατά τον Ernst Kantorowicz, ο μεσαιωνικός βασιλιάς, σε απομίμηση της διπλής φύσης του Χριστού, είχε δύο σώματα: το φυσικό και το «μυστικό» ή πολιτικό (corpus mysticum). Ενώ το φυσικό σώμα αρρωσταίνει και πεθαίνει, το μυστικό είναι αιώνιο, αόρατο και ασύλληπτο, δεν έχει ηλικία ούτε τα φυσικά ελαττώματα και αναπηρίες ενός κανονικού ανθρώπου. Ο Kantorowicz δίνει έτσι μία απάντηση σε ένα μεγάλο πρόβλημα της πρώιμης πολιτικής φιλοσοφίας: πως μεταφέρεται η κυριαρχία από το ένα κάτοχό της στον άλλο. Οι νομικοί και πολιτικοί φιλόσοφοι του 16ου και 17ου αιώνα διαμόρφωσαν την άποψη, ότι το κράτος είναι μια αιώνια εταιρία, που ενώνεται και προσωποποιείται από τον μονάρχη. Πως όμως επιβιώνει η αιωνιότητα και η παντοδυναμία της κυριαρχίας τον θάνατο του βασιλιά;
Η ιδέα των δύο σωμάτων, που εμφανίζεται στις φράσεις «ο βασιλιάς δεν πεθαίνει ποτέ» και «ο βασιλιάς είναι νεκρός, ζήτω ο βασιλιάς», εκφράζει την αδιάκοπη συνέχιση της κυριαρχίας και την απόλυτη εξουσίας της. Όταν ο βασιλιάς πεθαίνει, ο θρόνος και το σκήπτρο μεταφέρονται αυτόματα στον διάδοχό του, δεν υπάρχει διακοπή στο μυστικό σώμα. Η εξουσία της βασιλείας είναι αιώνια και αναλλοίωτη. Έτσι η θεολογία του μονοθεϊσμού μεταφέρεται στην πολιτική. Ο Βασιλιάς έχει τα χαρακτηριστικά του Θεού ως «αντιπρόσωπος και απόστολός» του επι γης. Είναι παντοδύναμος κυρίαρχος και νομοθέτης, καθορίζει και ελέγχει τη συμπεριφορά των ανθρώπων, που συμμορφώνονται στις εντολές του ως θρησκευτικά πιστοί και πολιτικά υπήκοοι. Σε μια δεύτερη μεταφορά, όλοι οι υπήκοοι αποτελούν ένα πολιτικό «σώμα» με τον βασιλιά κεφάλι του, όπως φαίνεται στην περίφημη εικόνα του Λεβιάθαν στο ομώνυμο βιβλίο του Χομπς.
Αυτή η σχέση αλλάζει στον 18ο αιώνα με την άνοδο του φιλελευθερισμού, τη Γαλλική επανάσταση και την εγκατάλειψη των οργανικών μεταφορών για την κοινωνία. Οι φιλελεύθεροι ενδιαφέρονταν για την προστασία της ατομικής ιδιοκτησίας και άφησαν την ιδέα της κοινωνίας ως «πολιτικού σώματος». Ο αποκεφαλισμός του Γάλλου βασιλιά βοήθησε παραπέρα στην αποπροσωποποίηση της εξουσίας. Τέλος, οι μηχανιστικές προσεγγίσεις του κοινωνικού δεσμού με τον αναδυόμενο καπιταλιστικό καταμερισμό της εργασίας κατάστρεψαν τις προνεωτερικές πίστεις για τη «μεγάλη αλυσίδα του Είναι», που ενώνει το σύμπαν από τους αγγέλους μέχρι όλα τα όντα, έμβια και άψυχα (great chain of being). Η επικράτηση της δημοκρατίας ολοκλήρωσε τη μετάβαση. Αλλά η πολιτική θεολογία επιβίωσε στους διαδόχους του Hobbes, τον Carl Schmitt, τον Giorgio Agamben, τον δικό μας Κονδύλη. Εξηγούν βασικά χαρακτηριστικά της συνταγματικής θεωρίας και πολιτειολογίας ως συνέχεια και εκκοσμίκευση της θεολογικών εννοιών και θεσμών. Όπως γράφει ο Schmitt «όλες οι σημαντικές έννοιες της σύγχρονης θεωρίας του κράτους είναι εκκοσμικευμένες θεολογικές έννοιες όχι μόνο λόγω της ιστορικής τους εξέλιξης αλλά και της συστηματικής θεολογικής τους δομής τους, μια και μεταφέρθηκαν από τη θεολογία στη θεωρία του κράτους. Για παράδειγμα, ο παντοδύναμος Θεός έγινε ο παντοδύναμος νομοθέτης. Η αναγνώριση της καταγωγής τους από την θεολογία είναι απαραίτητη, για να μπορέσουμε να τις εξετάσουμε. Η κατάσταση ανάγκης στο δίκαιο είναι ανάλογη με το θαύμα στη θεολογία».
Τα αυταρχικά χαρακτηριστικά της πολιτικής θεολογίας οδήγησαν σε μια από τις μεγάλες αντιπαραθέσεις του 20ου αιώνα γύρω από τη φύση της νεωτερικότητας. H πολιτική θεολογία υποστηρίζει, ότι το νεωτερικό κράτος αποτελεί συνέχεια της μεσαιωνικής κοινωνικής οργάνωσης. Ο Hans Blumenberg, ο Claude Lefort, ο Κορνήλιος Καστοριάδης και ο Jean-Luc Nancy υποστηρίζουν αντίθετα, ότι η νεωτερικότητα είναι αποτέλεσμα μιας ριζικής ρήξης με τον Μεσαίωνα. Κατά τον Max Weber, ένα απρόσωπο γραφειοκρατικό κράτος αντικατάστησε τη μορφή κυριαρχίας που ενσωματώνονταν στο πρόσωπο του μονάρχη και το δίκαιο τις εντολές του βασιλιά. Με την ανάδειξη της δημοκρατίας η έδρα της εξουσίας έμεινε κενή, στην κλασική διατύπωση του Lefort. Ο νικητής των εκλογών καταλαμβάνει την έδρα της εξουσίας προσωρινά μόνο και την κενώνει μόλις χάσει τις επόμενες, κάτι που δεν συγχώρησε ποτέ ο κ. Σαμαράς.
Η πολιτική θεολογία δεν έχει καμία σχέση με την Αριστερά για πολλούς λόγους. Η σύγχρονη αριστερή θεωρία, από τον Δυτικό Μαρξισμό μέχρι τον αναρχισμό και τη ψυχανάλυση, ουδέποτε χρησιμοποίησε τη μεταφορά του «σώματος», ούτε πιστεύει, ότι η τάξη ή ο λαός ενώνονται μέσω της δράσης του κόμματος. Το κόμμα δεν αποτελεί το «σώμα» της δημοκρατικής Αριστεράς, ενώ, γενικότερα, η μεταφορά του σώματος αντιτίθεται σε βασικές αποδοχές της αριστερής θεώρησης της κοινωνίας. Ο Μαρξ θεωρούσε την έννοια του «οργανικού πολιτικού σώματος» άχρηστη ταυτολογία. Η άποψη ότι το κοινωνικό σώμα είναι ενοποιημένο οργανικά ή μηχανικά, είναι αντίθετη με τη διαίρεση αστικής τάξης και εργαζόμενων και με τη σκληρή ταξική πάλη για κοινωνική χειραφέτηση.
Δεύτερο, η Αριστερά όλων των ειδών έχει μια υλική και όχι συμβολική ή νομική κατανόηση της εξουσίας. Ο κυβερνητικός θώκος μπορεί να καταλαμβάνεται προσωρινά, αλλά η εξουσία δεν βρίσκεται μόνο εκεί. Η οικονομική και η χρηματοπιστωτική εξουσία με τις διάφορες μορφές τους, τα ΜΜΕ και οι οργανισμοί καταστολής συνδυάζονται και συναρθρώνονται με την πολιτική εξουσία, αλλά δεν ταυτίζονται. Το αντι-ΣΥΡΙΖΑ μέτωπο, που δημιουργήθηκε στη διάρκεια της αριστερής διακυβέρνησης, δείχνει, ότι ακόμη και όταν ένα αριστερό κόμμα είναι στην κυβέρνηση, δεν μπορεί να επιβληθεί στην κοινωνική και οικονομική εξουσία. Η προσωρινή κατάληψη της εξουσίας αναφέρεται στην κυβερνητική εναλλαγή και όχι στα πολυσχιδή κυκλώματα της υλικής εξουσίας και ιδεολογικής ηγεμονίας. Αυτά μόνο έχουν μονιμότητα.
Η άποψη περί ενιαίου πολιτικού ή κοινωνικού σώματος είναι λοιπόν άγνωστη στους αριστερούς. Μόνο ο φασισμός πίστευε και προσπάθησε να κτίσει ένα οργανικό κοινωνικό και πολιτικό σώμα χωρίς παράσιτα, επιμολύνσεις και ασθένειες. Προσπάθησε να «επανενσωματώσει» την κοινωνία, που την προσωποποίησε στον Fuhrer. Το ιδεολογικό αξίωμα του φασισμού είναι υπακοή στον ηγέτη, κοινωνία οργανωμένη ως βιολογικό σώμα, νόμος και τάξη. Ο ηγέτης επιδιώκει την κοινωνική ενοποίηση με την αποκάθαρση της κοινωνίας από τα «αρρωστημένα» στοιχεία της. O Carl Schmitt, ο μεγαλύτερος προπαγανδιστής της πολιτικής θεολογίας ήταν φίλος του ναζισμού. Στο συνταγματικό τόξο, μόνο η αυταρχική και νεοσυντηρητική δεξιά υποστηρίζει τη λογική του νόμου και της τάξης και την πολιτισμική καθαρότητα του έθνους που συνδέεται με τη μεταφορά του καθαρού και υγιούς σώματος.
Η σημασία της θεωρίας των δύο σωμάτων του βασιλιά για την πολιτική ιστορία και φιλοσοφία, σήμερα βρίσκεται κυρίως στην προσωποποίηση της εξουσίας και του πολιτικού «σώματος» από τον βασιλιά-ηγέτη. Στις δημοκρατίες αυτό σημαίνει, ότι ο ηγέτης συγκεντρώνει στο πρόσωπό του την αγάπη του λαού και εκφράζει τις αξίες του. Σε μια τέτοια συνθήκη, που είναι ο πρωταρχικός «λαϊκισμός», η σχέση ηγέτη και λαϊκής «μάζας» είναι άμεση και σε μεγάλο βαθμό αδιαμεσολάβητη. Αυτή η άποψη οδηγεί στην περιθωριοποίηση του κόμματος, το οποίο έχει δευτερεύοντα οργανωτικό ρόλο και δεν παρεμβαίνει ή εξασθενίζει την αγάπη του λαού στο πρόσωπο του ηγέτη. Αλλά κάτι τέτοιο δεν ήταν και δεν είναι μέρος της αριστερής ιδεολογίας. Θα συνεχίσουμε για το αριστερό κόμμα του 21ου αιώνα στο επόμενο.
Τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν τον συντάκτη τους, χωρίς να συμπίπτουν κατ' ανάγκη με την άποψη του JennysWorld
