Κώστας Δουζίνας
Η συζήτηση για την σκληρή αντιμετώπιση των προσφύγων από κυβέρνηση και ΕΕ όπως, τα αυξανόμενα δείγματα αυταρχισμού και λογοκρισίας όπως και η...
αστυνομική καταστολή και παρακολούθηση των πολιτών ανέδειξαν ένα κρίσιμο ερώτημα, που δεν συζητιέται συνήθως.Ταυτίζεται η Αριστερά με τα ανθρώπινα δικαιώματα;
Οι αριστεροί, οι δημοκράτες και οι προοδευτικοί έχουν πρωτοστατήσει στους αγώνες για την κατάκτηση των δικαιωμάτων: την απελευθέρωση των δούλων, το δικαίωμα ψήφου, τα οικονομικά δικαιώματα και το κοινωνικό κράτος.
Η παράδοση της ελευθερίας ήταν ιδεολογικό θεμέλιο του φιλελευθερισμού, αλλά οι κεντροδεξιοί την εγκατάλειψαν και έγιναν οπαδοί του ισχυρού κράτους της καταπίεσης. Η παράδοση της ισότητας ήταν παρακαταθήκη των σοσιαλιστών.
Αλλά όταν οι σοσιαλδημοκράτες έγιναν οι μεγαλύτεροι κήρυκες του νεοφιλελευθερισμού και του «εκσυγχρονισμού», την εγκατέλειψαν και έγιναν οπαδοί της αγοράς.
Η Αριστερά συνεχίζει να συνδυάζει τις παραδόσεις της ισότητας και της ελευθερίας. Η αρχή ότι δεν υπάρχει ελευθερία χωρίς ισότητα και ισότητα χωρίς ελευθερία αποτελεί την αξία, που μπορεί να μας βγάλει από την συνεχή κρίση των τελευταίων δεκαπέντε χρόνων.
Η Αριστερά βρίσκεται λοιπόν πίσω από πολλές δικαιωματικές κατακτήσεις και υπερασπίζεται τα δικαιώματα. Αλλά συχνά συγκρούστηκε με την φιλελεύθερη εκδοχή τους. Ας δούμε μια σύντομη ιστορία της σχέσης της Αριστεράς με τα δικαιώματα
Ο Μαρξ συνειδητοποίησε πρώτος τον παράδοξο χαρακτήρα των δικαιωμάτων.
Τα φυσικά δικαιώματα της Γαλλικής Επανάστασης εμφανίστηκαν ως σύμβολο της οικουμενικής χειραφέτησης, αλλά ήταν συγχρόνως ένα ισχυρό όπλο στα χέρια της ανερχόμενης αστικής τάξης, καθώς διασφάλιζαν και φυσικοποιούσαν τις αναδυόμενες καπιταλιστικές οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις.
Χρησιμοποιήθηκαν για να αποκλείσουν από την πολιτική αμφισβήτηση τους κεντρικούς θεσμούς του καπιταλισμού, την ιδιοκτησία και η ασφάλεια, μεταφράζοντάς τους σε φυσικά δικαιώματα και δίνοντάς τους την καλύτερη δυνατή προστασία. Το ιδιωτικό συμφέρον και ο εγωϊσμός εμφανίζονται έτσι σαν κάτι το φυσικό, που προωθεί το δημόσιο συμφέρον. Σύμφωνα με τη μοναδική διατύπωση του Μαρξ στο Κεφάλαιο, τα δικαιώματα προωθούν «ελευθερία, ισότητα, ιδιοκτησία και...τον Bentham [Αγγλος οφελιμιστής και ατομικιστής φιλόσοφος]».
Δικαιώματα και ιδεολογία
Οι διεκδικήσεις των μαύρων, των εργατών και των φεμινιστριών για πολιτική και κοινωνική χειραφέτηση τον 19ο αιώνα, των αριστερών και των συνδικάτων για ισότητα και ελευθερία τον 20ο χρησιμοποίησαν την γλώσσα των δικαιωμάτων.
Αλλά οι παλιοί και οι πρόσφατοι αντιρρησίες δεν επικαλούνταν τα δικαιώματα ως νομικούς θεσμούς αλλά ως συνθήματα, επικλήσεις και οδηγούς αγώνα. Αυτό άλλαξε με την δημιουργία του διεθνούς δίκαιου των ανθρώπινων δικαιωμάτων μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η πρόσφατη ιστοριογραφία έχει δείξει, ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα απέκτησαν τη σημερινή σημασία τους μόλις στη δεκαετία των ‘70.
Οι αγώνες για την ενάντια στην αποικιοκρατία στα ‘50 και ‘60 δεν χρησιμοποιήσαν τη γλώσσα των ανθρώπινων δικαιωμάτων, που θεωρείτο προσπάθεια της Δύσης να επιβάλει μια ηθικιστική νεο-αποικιοκρατία στις πρόσφατα ανεξαρτητοποιημένες αποικίες. Ο Γκάντι, ο Φανόν, ο Σεζέρ και ο Νκρούμα κατάγγειλαν τον δυτικό ανθρωπισμό ως τελευταία μορφή του αποικιοκρατικού «εκπολιτισμού των βαρβάρων» (mission civilisatrice).
Η Οικουμενική Διακήρυξη του 1948 ήταν δημιούργημα της σύντομης ανακωχής μεταξύ των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης πριν τον ψυχρό πόλεμο. Έτσι περιλαμβάνει μακρύ κατάλογο οικονομικών και συλλογικών δικαιωμάτων που έκανε τον Πρόεδρο Ρήγκαν να την αποκαλέσει «γράμμα στον Αι Βασίλη". Αλλά στις δεκαετίες, τα δικαιώματα έγιναν βασικό εργαλείο της Δύσης στον ψυχρό πόλεμο.
H Συνθήκη της Γενεύης για το άσυλο αποτελεί κλασικό παράδειγμα. Ίσχυε αρχικά μόνο στην Ευρώπη και χρησιμοποιήθηκε για να προστατεύσει τους αντιφρονούντες που αποδρούσαν από τα νεοσύστατα κομμουνιστικά καθεστώτα. Μόλις το 1967 επεκτάθηκε στον υπόλοιπο κόσμο.
Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του 1951 ήταν προσπάθεια της από-νομιμοποιημένης Ευρωπαϊκής Δεξιάς, να αποκτήσει ηθική ανωτερότητα απέναντι στον Δεύτερο και τον Τρίτο κόσμο.
Δεν περιλάμβανε κανένα οικονομικό δικαίωμα, εκτός από την ιδιοκτησία, και είναι γεμάτη ψυχροπολεμικές προβλέψεις περί κατάστασης έκτακτης ανάγκης που χρησιμοποίησε η χούντα το 1967 για να αναστείλει την λειτουργεία της. Μόνο την δεκαετία των ‘70, όταν οι ΗΠΑ μετά από την ήττα στο Βιετνάμ χρειάζονταν μια νέα ιδεολογία, ανακάλυψε ο πρόεδρος Κάρτερ τα ανθρώπινα δικαιώματα. Με την πτώση του «υπαρκτού», τα ανθρώπινα δικαιώματα έγιναν αναμενόμενα η παγκόσμια ιδεολογία μετά το «τέλος της ιστορίας».
Δικαιώματα και πολιτική
Στη νέα παγκόσμια τάξη, η διεκδίκηση δικαιωμάτων από τους αποκλεισμένους μπλοκάρεται με πολιτικά, νομικά και στρατιωτικά μέσα. Οι οικονομικοί μετανάστες, οι πρόσφυγες, οι άνεργοι, οι «άνθρωποι μίας χρήσης» είναι απαραίτητη προϋπόθεση των δικαιωμάτων των υπολοίπων αλλά συγχρόνως και η ζωντανή απόδειξη της αδυναμίας εφαρμογής τους.
Οι «ανθρωπιστικοί» πόλεμοι στο Αφγανιστάν, το Ιράκ, την Λιβύη και την Συρία ανέδειξαν τον παραλογισμό, να σκοτώνεις ανθρώπους για να «σώσεις» τα δικαιώματα της ανθρωπότητας.
Οι παγκοσμιοποιημένες οικονομικές και νομικές πολιτικές, τα δικαιώματα για το κεφάλαιο που δημιουργεί ο ΔΟΕ, το ΔΝΤ και το χρηματοπιστωτικό σύστημα αποτελούν απόπειρα διατήρησης μιας ηγεμονίας που φθίνει, καθώς η Δύση παρακμάζει.
Στο εθνικό επίπεδο, τα κλασικά φυσικά δικαιώματα προστάτευαν την ιδιοκτησία και τη θρησκεία, κάνοντάς τες «απολιτικές» εκφράσεις της ατομικής ελευθερίας. Σήμερα για τους φιλελεύθερους καπιταλιστές, τα δικαιώματα αποτελούν την «τελευταία ουτοπία» της Δύσης.
Αποτελούν την βασική μορφή ηθικής αλλά και κύριο εργαλείο και στόχο της πολιτικής.
Η αγάπη και συμπάθεια, η αρετή και το καθήκον, η ευθύνη για τον άλλο και η αλληλεγγύη δεν εκλαμβάνονται ως ηθικοί πόροι, γιατί προέρχονται δήθεν από αριστερές ιδεοληψίες, οπισθοδρομικές κοινότητες και φανατικές θρησκοληψίες. Αυτός είναι ο λόγος, που η συνεχής αναφορά στην «ατομική ευθύνη» των πολιτών από την κυβέρνηση και η δαιμονοποίηση των νέων είναι τόσο άστοχες και προσβλητικές.
Οι νεοφιλελεύθεροι υποστηρίζουν, ότι έχουμε μόνο οικονομική ευθύνη. Είμαστε υπεύθυνοι να κοιτάμε το συμφέρον μας, είμαστε μικρο-καπιταλιστές του εαυτού μας, δεν έχουμε υποχρέωση να νοιαζόμαστε για τους άλλους.
Η ευθύνη να προφυλάξω τους άλλους από την αρρώστια (που είναι ο βασικός λόγος χρήσης της μάσκας) είναι απομεινάρι της «ξεπερασμένης» ηθικής του «κοινού καλού» και της αρετής. Την καταπολέμησαν οι νεοσυντηρητικοί και οι νεοφιλελεύθεροι με όλα τα μέσα.
Στην πολιτική, ταξικές διεκδικήσεις και ιδεολογικές προτεραιότητες, κλαδικά συμφέροντα και ομαδικές αντιστάσεις πρέπει να εκφράζονται στη γλώσσα των ατομικών δικαιωμάτων.
Όταν όμως τα δικαιώματα του ατόμου επιβάλλονται στις κρατικές πολιτικές και ο νομικισμός στους ταξικούς και συλλογικούς αγώνες, η κοινωνία μετατρέπεται σε σύνολο μονάδων που αδιαφορούν για το κοινό καλό.
Ο νεοφιλελεύθερος ναρκισσιστής βρίσκει τον φυσικό του σύντροφο στο ατομικιστικό υποκείμενο των δικαιωμάτων, που ενδιαφέρεται μόνο για το συμφέρον του. Η αποπολιτικοποίηση των δικαιωμάτων προωθεί έναν νέο τύπο κυριαρχίας, «μια σιωπηρή αλλά ταυτοχρόνως αυξανόμενη εγγραφή της ζωής [των ατόμων] στην κρατική τάξη, προσφέροντας έτσι ένα νέο και πιο τρομακτικό έρεισμα στην κυρίαρχη εξουσία από την οποία επιθυμούσαν να απελευθερωθούν» γράφει ο Agamben.
Με τον διαρκή πολλαπλασιασμό του βιοπολιτικού ελέγχου της ζωής, που γιγαντώθηκε στην πανδημία, τα δικαιώματα που διαρκώς πληθαίνουν και επεκτείνονται, αυξάνουν παράδοξα την επένδυση της εξουσίας στα ανθρώπινα σώματα. Μεταλλάσσονται έτσι από άμυνα απέναντι στην εξουσία σε τρόπο άσκησης της.
Το παράδοξο των δικαιωμάτων
Οι αγώνες για ισότητα και ελευθερία φέρνουν στην επιφάνεια τον αποκλεισμό, την κυριαρχία και την εκμετάλλευση, καθώς και την αναπόφευκτη πάλη που διαπερνάει τον κοινωνικό και πολιτικό βίο. Αυτό είναι το ουτοπικό στοιχείο που επαναφέρει τις επαναστατικές ρίζες των δικαιωμάτων.
Εκπροσωπείται από όσους αντιστέκονται στην λιτότητα, την εκμετάλλευση, τον νεοφιλελευθερισμό και από τους αλληλέγγυους στους ευάλωτους και τους πρόσφυγες. Εντούτοις, την ίδια στιγμή, τα δικαιώματα συγκαλύπτουν τα βαθύτερα αίτια της επικυριαρχίας και της εκμετάλλευσης παρουσιάζοντας τη σύγκρουση και την αντίσταση με όρους νομικών και ατομικών αντίδοτων, που, αν πετύχουν, οδηγούν σε μικρές ατομικές βελτιώσεις και σε ελάσσονες αναδιατάξεις της ταξικής ισορροπίας.
Η συστημική βία του καπιταλισμού, της πατριαρχίας, του ρατσισμού και της ξενοφοβίας συγκαλύπτεται, ο συλλογικός χαρακτήρας της καταπίεσης ξεχνιέται για ατομικές, αποσπασματικές και προσωρινές λύσεις.
Μπορούν άραγε τα δικαιώματα να εκφράσουν πιο συστηματικά τον ριζικό κοινωνικό μετασχηματισμό;
Ο ιστορικός δεσμός ανάμεσα στα φυσικά δικαιώματα, τον πολιτικό ριζοσπαστισμό και την ουτοπία ανοίγει τέτοια ελπίδα. Αλλά χρειάζεται μια νέα συμμαχία μεταξύ Αριστεράς, κινημάτων και συλλογικοτήτων, πολιτικής και ηθικής, που, χωρίς να ξεχνάει την σημασία του ατόμου, αποδίδει κεντρικό ρόλο στην ταξική πολιτική, τους συλλογικούς αγώνες και τις κοινότητες.
Δεν υπάρχει ελευθερία χωρίς κοινωνική δικαιοσύνη, ούτε πραγματικά δικαιώματα χωρίς ριζική αλλαγή της ταξικής, ιδεολογικής και μιντιακής εξουσίας. Κεντρικό παράδοξο των δικαιωμάτων, είναι ότι συγκαλύπτουν την κυρίαρχη δομή μιας κοινωνίας, ενώ συνάμα βοηθούν να αντιταχθούμε.
tvxs.gr
