Γράφαμε για τους τρεις κύκλους της Ευρωπαϊκής ιστορίας και την σταδιακή παρακμή της Ευρώπης. Η περιοδόλογηση της ιστορίας και της ζωής μας (ο «σκοτεινός» Μεσαίωνας, ο «σύντομος» 20ος αιώνας, o «Εικοσάρης» ή η «Σαραντάρα») αποτελούν προσπάθεια να...
βάλουμε ερμηνευτικό πλαίσιο σε μια χρονική περίοδο, κατευθύνοντας έτσι την κατανόησή της. Ονοματίζουμε αυθαίρετα τις δεκαετίες και χρησιμοποιούμε τα ονόματα, σαν τίτλους ενός πίνακα που αποδίδουν μονολεκτικά την πολύμορφη «ουσία», τη «σημασία» μιας περιόδου: Η «βρυχώμενη» (roaring) δεκαετία του 1920, η «χαμηλή, άτιμη δεκαετία» του 1930 (W. H. Auden), τα Sixties (η μόνη για την οποία η αρίθμηση αρκεί), η δεκαετία του «Εγώ» (1970), αυτή της «απληστίας» (1980), η δεκαετία του «τέλους» της ιστορίας (1990).
Ακολουθώντας αυτή τη περιοδολογική και κανονιστική λογική θα ονομάσουμε τη δεκαετία του 2010 «μακρά δεκαετία της ματαιωμένης ελπίδας». Μακρά γιατί κράτησε δώδεκα χρόνια. Ξεκίνησε το 2008, με τη χρηματοπιστωτική κρίση και τη νεανική έκρηξη του Δεκέμβρη μετά τη δολοφονία του Αλέξη Γρηγορόπουλου. Τελείωσε το 2019 με την εκλογή της Νέας Δημοκρατίας. Θα μπορούσαμε να τη χαρακτηρίσουμε και δεκαετία των κρίσεων: της οικονομίας και των μνημονίων, της δημοκρατίας και των κομμάτων, της ανόδου της ακροδεξιάς και της παρακμής της Δύσης, του κλίματος και των ανισοτήτων. Θα μπορούσαμε να φτιάξουμε καταλόγους για «τα δέκα πιο σημαντικά γεγονότα της δεκαετίας», «τις είκοσι καλύτερες ταινίες» κ.λπ. Οι κατάλογοι αποτελούν μνημοτεχνικά εργαλεία. Βοηθούν τη διατήρηση προσωπικών και συλλογικών αναμνήσεων, αλλά δεν συνεισφέρουν στην κατανόηση της περιόδου.
Θα χρησιμοποιήσουμε μια διαφορετική στρατηγική διαίρεσης του χρόνου και της ιστορίας. Ο χρόνος, πολιτικός και προσωπικός, δεν είναι ενιαίος, αλλά σύνθετος, πολυδιάστατος και διασπασμένος. Από την άλλη, η ιστορία δεν προχωράει ευθύγραμμα και προοδευτικά. Αντίθετα χαρακτηρίζεται από κυκλικότητα, κάτι σαν τις εποχές του χρόνου ή σαν τα κύματα που διαδοχικά απομακρύνονται, από εκεί όπου έπεσε η πετρούλα στη λίμνη. Κάθε ιστορικός κύκλος αποτελεί μια διαδρομή, μέσα στην οποία μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ενιαία λογική ή μια καθοριστική αντίθεση. Ο κύκλος τελειώνει, όταν η αρχή της κίνησης του εξαντλείται. Ο Έρικ Χόμπσμπαουμ ονόμασε τον εικοστό αιώνα «σύντομο», για παράδειγμα, γιατί κινούταν από την αρχή και τη δύναμη της εργατικής εξουσίας, που εισέβαλε στην ιστορία το 1917 και τελείωσε το 1989 με την πτώση του υπαρκτού.
Έτσι λοιπόν μπορούμε να χωρίσουμε τη δεκαετία του 2010 σε τρεις υπο-περιόδους: 2008-2015 ήταν η εποχή των αντιστάσεων και της «επιστροφής» της ιστορίας, 2015-2019 τα χρόνια της ελπίδας και της ματαίωσης, το 2019 η αρχή της νέας δεκαετίας. Επιστροφή στην προηγούμενη «κανονικότητα» ή άνοιγμα στον νέο αιώνα; Η επιφανειακή αυτή περιοδοποίηση αποκτά βαθύτερη δυναμική, όταν αντιστοιχηθεί με ιστορικούς κύκλους μεγαλύτερης διάρκειας που δίνουν το νόημα στις επάλληλες περιόδους μιας εποχής.
2008-2015: Ο κύκλος του 1989
Το «τέλος της ιστορίας» και η έλευση της «νέας παγκόσμιας τάξης» διακηρύχτηκαν μετά την πτώση του τοίχους του Βερολίνου. Ήταν πρόωροι κομπασμοί, μιας παγκόσμιας ελίτ που επεδίωκε την τελική και ανεπίστρεπτη επιβολή της καπιταλιστικής ηγεμονίας. Στην Ελλάδα, η ιστορία θα τελείωνε με την εισαγωγή του εκσυγχρονιστικού ευδαιμονισμού. Αλλά η «νέα» αυτή τάξη ήταν η συντομότερη στην ιστορία. Τέλειωσε με το ξεφούσκωμα της χρηματοπιστωτικής φούσκας, κεντρικής στρατηγικής του εκσυγχρονισμού, και τις παγκόσμιες αντιστάσεις που ξέσπασαν μετά την τραπεζική κατάρρευση του 2008 και συνεχίζονται σήμερα. Ξεκίνησαν με την Αραβική άνοιξη και πέρασαν στην Ισπανία, την Ελλάδα, την Τουρκία, τη Βραζιλία, το Λονδίνο, το Occupy Wall Street και το Ferguson. Αργότερα στη Γαλλία, το Χονγκ Κονγκ, τον Λίβανο, τη Χιλή, την Ουκρανία, το Χονγκ Κονγκ, το Black Lives Matter και το Extinction Rebellion. Δεν μπορούμε να προβλέψουμε, πού θα γίνει η επόμενη έκρηξη, αλλά η αντίσταση έγινε μόνιμη, κάθε εμφάνισή της οδηγεί στην επόμενη. Μετά από ένα διάλειμμα 40 ετών, μπήκαμε στην παγκόσμια εποχή των αντιστάσεων, που έχει παρομοιασθεί με το 1848 ή την περίοδο που προηγήθηκε του 1917.
Κάθε μορφή αντίστασης αντιδρά στα χαρακτηριστικά της κρίσης και στους κυρίαρχους τρόπους της καπιταλιστικής συγκρότησης του υποκείμενου. Πρώτα, οι αναλώσιμοι άνθρωποι: οι πρόσφυγες, οι μετανάστες, οι άνεργοι, τα «κίτρινα γιλέκα» αντιδρούν στον οικονομικό αποκλεισμό και τη βιοπολιτική εξουσία, την πειθάρχηση του κοινωνικού σώματος και της ανθρώπινης συμπεριφοράς μέσω του ελέγχου της ίδιας της ζωής. Μετά, η δήθεν «απολίτικη» νεολαία που δεν σταματάει να εξεγείρεται, απαντάει στον συδυασμό καταναλωτικής επιθυμίας και αστυνομικής καταπίεσης. Οι νέοι στην Αθήνα του 2008, στη Χιλή, τις ΗΠΑ ή το Χονγκ Κονγκ εξεγείρονται, γιατί τα συμφέροντά τους δεν ακούγονται και δεν εκπροσωπούνται. Υπάρχουν κοινωνικά, αλλά όχι πολιτικά και πρέπει να εκδραματίσουν την ύπαρξή τους μέσα από την άρνηση. Εγκλωβισμένοι ανάμεσα στις απαιτήσεις της ανικανοποίητης επιθυμίας και την καταπίεση της βάναυσης καταστολής διεκδικούν «το δικαίωμα να έχουν δικαιώματα», ενάντια σε μια κοινωνία που αναγνωρίζει όλο και περισσότερα δικαιώματα, αλλά υλοποιεί ελάχιστα. Τέλος, οι καταλήψεις, τα κινήματα αλληλεγγύης και κοινωνικής οικονομίας αποτελούν την απάντηση των πολιτών στο δημοκρατικό έλλειμμα, την αποπολιτικοποίηση του ύστερου καπιταλισμού, την κυριαρχία των αγορών, την αίσθηση ότι το το πολιτικό σύστημα δεν εκπροσωπεί τα λαϊκά συμφέροντα.
Η αλληλουχία των Ελληνικών αντιστάσεων διακόπηκε προσωρινά το 2015 με την νίκη του ΣΥΡΙΖΑ. Όταν μια αριστερή κυβέρνηση υποστηρίζει τα αιτήματα των κινημάτων, οι πλατείες αδειάζουν. Αλλά ο κύκλος των αντιστάσεων δεν έκλεισε. Καμία από τις αιτίες τους δεν αντιμετωπίστηκε αποτελεσματικά ή πλήρως. Η στρατηγική της σύντομης αριστερής «παρένθεσης» απέτυχε αρχικά. Αλλά το αντι-Σύριζα μέτωπο νίκησε το 2019, βάζοντας τέλος στο κινηματικό διάλειμμα που συνόδευσε την αριστερή διακυβέρνηση. Το πολιτικό και το κινηματικό συμπορεύονται και συναρθρώνονται στον δημοκρατικό δρόμο στον σοσιαλισμό. Οι αντιστάσεις δυναμώνουν παντού και στην Ελλάδα όσο γιγαντώνεται η καπιταλιστική απληστία, η κλιματική καταστροφή και η ακροδεξιά καταστολή.
2015-19: Ο κύκλος του 1949
Για πολλούς, το 2015 ήταν ο πιο μακρύς, γοητευτικός αλλά και δύσκολος χρόνος της ζωής μας. Φαίνεται μακριά το 2015, ένας χρόνος που μέτρησε για δέκα. Η χρονιά της «πρώτης φοράς Αριστερά» ήταν αυτή, στην οποία τελείωσε οριστικά η μετεμφυλιακή Ελλάδα. Έκλεισε ο κύκλος του 1949, μια πολιτικά ανώμαλη περίοδος που κορυφώθηκε στη χούντα. Έσπασε η γραμμή που διαχώριζε δεξιούς από αριστερούς, νικητές από νικημένους. Στις αντιστάσεις κατά των μνημονίων και στα ψηφοδέλτια του ΣΥΡΙΖΑ συναντήθηκε κόσμος όλων των ιδεολογιών και τάξεων, αριστεροί και δεξιοί, άνεργοι και μικρομεσαίοι, νέοι και γέροι, γκέι και στρέιτ, ξένοι και Έλληνες. Στις καταλήψεις, στα κινήματα αλληλεγγύης στους πρόσφυγες, στα εκλογικά τμήματα, άνθρωποι (που δεν είχαν βρεθεί ποτέ σε κοινούς αγώνες) έμαθαν να συνδιαλέγονται, να αποφασίζουν, να δρουν μαζί. Ο κόσμος κατάλαβε, ότι το κοινό καλό και το ταξικό συμφέρον είναι σημαντικότερα από ιδεολογικές ή ιστορικές καταβολές.
Η φράση «ο πολιτικός χρόνος είναι πυκνός» αποτέλεσε το μεγάλο κλισέ της δεκαετίας. Ο χρόνος, γρήγορος ή αργός, μακρύς ή πυκνός, ήταν η διάσταση που θα αποφάσιζε το στοίχημα της Αριστεράς. Χρόνος πολυδιάστατος και διασπασμένος. Τρεις χρονικοί ορίζοντες καθόρισαν τις τύχες της. Πρώτος, ο χρόνος της αριστερής κυβέρνησης: το δύσκολο συνεχές και αδυσώπητο παρόν στο οποίο έπρεπε να νομοθετεί και να εφαρμόζει υφεσιακά και άδικα μέτρα, με τα οποία διαφωνούσε. Ο δεύτερος ήταν μεσοπρόθεσμος, τρία με πέντε χρόνια, ο χρόνος του «παράλληλου» προγράμματος, το ξεκίνημα του κοινωνικού μετασχηματισμού. Συνέθετε την προστασία των αδυνάμων με τη σταδιακή μείωση των ανισοτήτων και την επέκταση και βάθεμα της δημοκρατίας. Τέλος ο τρίτος είναι ο μακρύς χρόνος του οράματος. Ξεκίνησε τον Γενάρη του 2015, αλλά απλώνεται στον ορίζοντα, δεν έχει ορατό ή προβλέψιμο τέλος. Διακόπηκε το 2019, αλλά άφησε το ίχνος του. Είναι ο μακρύτερος και αργότερος χρόνος, που για να επανενεργοποιηθεί χρειάζεται να συνδυάσει τη ριζοσπαστική φαντασία, την επιστημονική αρτιότητα και τη λαϊκή επιθυμία.
2019-20: Ο κύκλος του 1968-9
Ο Μάης 1968 συμβόλισε την πολιτισμική και ηθική επανάσταση των νέων στην Ευρώπη και την Αμερική. Αλλά το αντιδραστικό 1969 έσβησε τα όνειρα, ο Ντε Γκωλ σταθεροποίησε την εξουσία, εκλέχτηκε ο Νίξον. Το δικό μας ‘68 έγινε το ’73. Ένα κομμάτι της γενιάς αυτής κέρδισε τις εκλογές το 2015. Η μετάβαση στην κυβέρνηση υπήρξε δύσκολη. Πώς γίνονται οι λαθροκυνηγοί φύλακες του δάσους, πώς οι απ’ έξω μπαίνουν μέσα, από τα αλώνια στα σαλόνια, όπου όλα μοιάζουν ηθικά προσποιητά, αισθητικά έωλα, επιφανειακά επικαλύμματα μιας εξουσίας που είναι αλλού, πέρα από την όραση και αφή του νεόφυτου; Πώς μια συνείδηση, που παρέμεινε για δεκαετίες αμετακίνητη στις αξίες της, διαπραγματεύεται τη νέα της θέση ως υποκείμενο εξουσίας και αντικείμενο επίθεσης; Η εξουσία (η διακυβέρνηση) σαγηνεύει και αποπλανεί. Το έκανε εν μέρει και σε αυτούς που είχαν παραμείνει αξιακά αταλάντευτοι, έχοντας για μόνη ανταμοιβή την ήσυχη συνείδηση, την απεριόριστη σκέψη, την παραμυθία της συντροφικής συνύπαρξης. Μας έλειψαν αυτά, αλλά δεν τα χάσαμε ελπίζω.
Τώρα ξεκινάει ο 21ος αιώνας
Έτσι ανοίγει ο κύκλος της δεκαετίας του 2020. Μετά τις εκλογές του 2019 έχουμε κι εμείς την παλινόρθωση, την επιστροφή της πολιτικής μνησικακίας, της ανθρώπινης σκληρότητας, της οικονομικής βουλιμίας. Όλων όσων διέκοψε το 2015. Γυρίζουμε στην «κανονικότητα» πριν το 2008, στον κυνικό εφησυχασμό της συνείδησης, στην ανομία της εξουσίας, στην ανεξέλεγκτη αυθαιρεσία. Κανονικότητα για τους λίγους, αποκλεισμός για τους πολλούς. Ο Σαρκοζί υποσχόταν να τελειώσει τον Μάη, ο Σαμαράς, ο Βορίδης αλλά και ο Δένδιας λένε το ίδιο για την μεταπολίτευση. Θέλουν την αναστολή του πολιτικού φιλελευθερισμού και την πλήρη κυριαρχία του οικονομικού. Θα το πετύχουν, μόνο αν αποτύχουμε εμείς.
Η έκρηξη της πανδημίας κάνει την δεκαετία του 2020 περίοδο των μεγάλων ανατροπών. Σήμερα αρχίζει ο 21ος αιώνας μετά την οριστική αποτυχία της «νέας παγκόσμιας τάξης». Η πανδημία βάζει οριστικό τέλος στο business as usual. Θα έχουμε, είτε την ολοκλήρωση της αντεπανάστασης που ξεκίνησε πέρσι με την βοήθεια των ΜΑΤ. Είτε η λαϊκή, κινηματική και πολιτική αντίσταση θα οραματιστεί, προγραμματίσει και υλοποιήσει μιά νέα Ελλάδα. Η ευκαιρία και η ευθύνη της Αριστεράς και των δημοκρατών είναι τεράστια.
Η φιλοσοφία δεν μπορεί να προβλέψει την κίνηση της ιστορίας, αλλά μπορεί να μας πει, πού βρισκόμαστε και πώς φτάσαμε εδώ. Εκ των υστέρων, σαν την κουκουβάγια του Χέγκελ (τη σοφία της θεωρίας) που πετάει το σούρουπο (όταν μια εποχή φτάνει στο τέρμα της). Από αυτή τη σκοπιά, ο ιστορικός κύκλος του 1949 έκλεισε, ο κύκλος του 1968 παραμένει ανεκπλήρωτος, αυτοί του 1969 και του 1989 ξαναγυρίζουν. Ο αγώνας μεταξύ του ’68 της φαντασίας και του ΄69 της παλινόρθωσης επαναλαμβάνεται. Το 2015 ανταγωνίζεται το 2020, η ελπίδα την απελπίσια, ο κοινωνικός μετασχηματισμός την αντιδραστική οπισθοδρόμηση.
Δεν μπορούμε να προβλέψουμε το αποτέλεσμα, αλλά ξέρουμε, ότι η βούληση και ο αγώνας μας θα το επηρεάσει.
