Ελένη Μπέλλου
Ήταν η χώρα στην οποία γεννήθηκε ο νεοφιλελευθερισμός κι είναι η χώρα, στην οποία τώρα βρίσκεται αντιμέτωπος με τον εαυτό του.
Από τον δικτάτορα Αουγκούστο Πινοσέτ μέχρι τον Σεμπαστιάν Πινιέρα, το οικονομικό δόγμα της ελεύθερης αγοράς εφαρμόστηκε κατά γράμμα, καθιστώντας τη Χιλή ένα...
δημοσιονομικό «θαύμα». Την ίδια στιγμή όλα αυτά τα χρόνια διαδραματίζεται στη χώρα ένα κοινωνικό «δράμα», με τους πολίτες της να βιώνουν την ανισότητα που προκάλεσε η ιδεοληψία, που σφράγισε την οικονομική σκέψη σε όλο τον κόσμο από το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα μέχρι και σήμερα. Οι αιματηρές ταραχές στη Χιλή έφεραν στην επιφάνεια τη μεγάλη αποτυχία του νεοφιλελευθερισμού.
Το πείραμα
Όταν το 1969, ο Σαλβαδόρ Αλιέντε ανέλαβε καθήκοντα, ξεκίνησε μια «ειρηνική επανάσταση» που στόχευε στη δημιουργία μιας σοσιαλιστικής και πολιτικά φιλελεύθερης Χιλής. Μία από τις πρώτες μεταρρυθμίσεις του ήταν, να θέσει υπό τον έλεγχό του τους βασικούς τομείς της εγχώριας παραγωγής και το τραπεζικό σύστημα και να κρατικοποιήσει την βιομηχανία, ενώ προχώρησε και σε αναδασμό της γης. Mερίμνησε για την ενίσχυση του κράτους πρόνοιας και της εκπαίδευσης των μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων στα αστικά κέντρα και στην ύπαιθρο, έκανε φορολογικές μεταρρυθμίσεις, αύξησε τους μισθούς των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων και μείωσε την ανεργία. Η Χιλή, με μια μακρά παράδοση δεκαετιών κοινοβουλευτικής δημοκρατίας στις πλάτες της, ήταν μια όαση στη Λατινική Αμερική.
Οι ΗΠΑ, που είχαν χάσει στο Βιετνάμ, εν μέσω του Ψυχρού Πολέμου, αφού δεν κατάφεραν να κερδίσουν τον κομμουνισμό με τα όπλα, είχαν ήδη αποφασίσει να κηρύξουν τον οικονομικό πόλεμο στο σοβιετικό μοντέλο και αποφάσισαν να δώσουν την πρώτη μάχη στη Χιλή. Ο Αμερικανός πρόεδρος Ρίτσαρντ Νίξον έδωσε εντολή στη CIA, να κάνει τα πάντα για να ρίξει τον Αλιέντε, κι αφού δεν τα κατάφερε αναίμακτα στις 11 Σεπτέμβρη του 1973, ο πρόεδρος της Χιλής «αυτοκτόνησε» ενώ οι δυνάμεις του Αουγκούστο Πινοσέτ, πολιορκούσαν το προεδρικό μέγαρο. Έτσι ξεκίνησε μια μακρόχρονη δικτατορία, που στοιχειώνει τη χώρα μέχρι και σήμερα…
Όσο συνέβαιναν αυτά στη Χιλή, στο πανεπιστήμιο του Σικάγο προετοιμαζόταν το έδαφος για το μεγαλύτερο οικονομικό πείραμα στην ιστορία της ανθρωπότητας, τον νεοφιλελευθερισμό. Μια ομάδα Χιλιανών οικονομολόγων υπό την καθοδήγηση του βραβευμένου με Νόμπελ Οικονομίας, Μίλτον Φρίντμαν, είχαν ασπαστεί τις θεωρίες του περί ελεύθερης αγοράς και ανυπομονούσαν να τις εφαρμόσουν.
Αμέσως μετά την ανατροπή του Αλιέντε, τα Chicago Boys (όπως έμειναν στην ιστορία) επέστρεψαν στη Χιλή και στελέχωσαν την «κυβέρνηση» του δικτάτορα. Ο ίδιος ο Φρίντμαν συμβούλευε τον Πινοσέτ για την οικονομική και κοινωνική πολιτική που έπρεπε να ακολουθήσει και μάλιστα καυχιόταν ότι «ήταν η πρώτη περίπτωση, όπου ένα κίνημα για τον κομμουνισμό αντικαταστάθηκε από ένα κίνημα για την ελεύθερη αγορά».
Ανάμεσα στα Chicago Boys, ήταν και ο Χοσέ Πινιέρα, ο μεγαλύτερος αδελφός του σημερινού προέδρου της Χιλής, ο οποίος υπηρέτησε ως «υπουργός» Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης του καθεστώτος Πινοσέτ. Ήταν μάλιστα ο αρχιτέκτονας του διαβόητου «ασφαλιστικού Πινοσέτ», που κάποιοι ονειρεύονται να εφαρμόσουν και στην Ελλάδα. Ο ίδιος ο Σεμπαστιάν Πινιέρα, επί Πινοσέτ, διετέλεσε γενικός διευθυντής της τράπεζας Banco de Talca μέχρι τη χρεοκοπία της το 1982, πράγμα που εξηγεί και το πως έγινε δισεκατομμυριούχος.
Τα Chicago Boys σάρωσαν τα πάντα σαν «οδοστρωτήρας». Η υγεία ιδιωτικοποιήθηκε. Η παιδεία ιδιωτικοποιήθηκε. Το συνταξιοδοτικό σύστημα ιδιωτικοποιήθηκε. Ο πλούτος ανακατανεμήθηκε υπέρ των ισχυρών. Όποιος διαφωνούσε βρισκόταν δολοφονημένος στα αζήτητα. Μια χώρα πρότυπο στην πρόνοια για τους πολίτες της μετατράπηκε στη χώρα με τις μεγαλύτερες κοινωνικές ανισότητες στη Λατινική Αμερική. Το πείραμα είχε πετύχει και ήταν έτοιμο να εφαρμοστεί και σε άλλες χώρες, όπως κι έγινε άλλωστε.
Μάλιστα ο Πινοσέτ, για να διασφαλίσει τη συνέχεια του συστήματος, έκανε συνταγματικές αλλαγές, ενώ πριν αποχωρήσει από την εξουσία το 1990 είχε φροντίσει να κάνει μια μυστική συμφωνία με τις δημοκρατικές δυνάμεις που θα τον διαδέχονταν, που όριζε, ότι δεν θα άγγιζαν το οικονομικό καθεστώς που η δικτατορία είχε εγκαθιδρύσει. Όπως επίσης κι έγινε άλλωστε…
Και τώρα τι γίνεται;
Μετά από 12 ημέρες μαζικών διαδηλώσεων και ταραχών και αφού ο Σεμπαστιάν Πινιέρα θυμήθηκε το παρελθόν του κατεβάζοντας τον στρατό στους δρόμους, βρίσκεται τώρα αντιμέτωπος με το παρελθόν ολόκληρης της χώρας και καλείται να βρει μια διέξοδο από την κρίση, που έχει παραλύσει τη Χιλή.
Οι πολιτικοί αναλυτές ερμήνευσαν σωστά το κύμα διαμαρτυριών, ως αντανάκλαση της δυσαρέσκειας για τις πολιτικές και κοινωνικές ανισότητες που προκάλεσε το οικονομικό μοντέλο, που επέβαλε ο πρώην δικτάτορας της χώρας Αουγκούστο Πινοσέτ.
Τώρα, η κυβέρνηση Πινιέρα έχει την ευκαιρία, να μεταμορφώσει το μοντέλο της Χιλής που οδήγησε τους ανθρώπους της στην εξάντληση και να θέσει τα θεμέλια ενός πραγματικού κράτους πρόνοιας, χτίζοντας μια πραγματική ανάπτυξη για τη χώρα και παύοντας να παρουσιάζει απλώς μια πλασματική αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕγχΠ.
Υπενθυμίζεται, πως τις τελευταίες τρεις δεκαετίες οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές που εφαρμόστηκαν στη Χιλή, την κατέστησαν μία από τις πλουσιότερες χώρες της Λατινικής Αμερικής, με πληθωρισμό 2% και ανάπτυξη που φέτος αναμένεται να φτάσει το 2,5% του ΑΕΠ. Στα αλήθεια όμως η ευημερία αυτή είναι επίπλαστη, καθώς οι κοινωνικοί δείκτες μαρτυρούν τεράστιες ανισότητες. Σύμφωνα με έρευνα του «Ιδρύματος Σολ» το 54,3% των εργαζομένων λαμβάνει μικτές μηνιαίες αποδοχές κάτω των 440 ευρώ το μήνα, ενώ πολύ χειρότερα είναι τα πράγματα για τους συνταξιούχους, αφού η σύνταξη που λαμβάνουν εξαρτάται όχι μόνο από τις εισφορές που πλήρωσαν καθ’όλη τη διάρκεια του εργασιακού τους βίου στα ιδιωτικά ασφαλιστικά ταμεία της χώρας, αλλά και από τις διακυμάνσεις της αγοράς. Κάπως έτσι το 90,75% των συνταξιούχων στη Χιλή λαμβάνει κάτω 233 από δολάρια σύνταξη τον μήνα.
Οι εισοδηματικές ανισότητες στη Χιλή προκαλούν τρόμο. Αξίζει να σημειωθεί, ότι το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών διευρύνθηκε τόσο πολύ τα τελευταία χρόνια, που ο πλούτος των δισεκατομμυριούχων της χώρας ισούται με το 25% του ΑΕΠ.
Ωστόσο, η ανισότητα είναι πολυδιάστατη. Το ποσοστό απασχόλησης της Χιλής μειώθηκε στο 55%, ενώ οι συνθήκες απασχόλησης είναι ιδιαίτερα επισφαλείς. Το 30% των εργασιακών συμβάσεων είναι βραχυπρόθεσμες και διαρκούν κατά μέσο όρο μόλις 10 μήνες, διακόπτοντας μακρυπρόθεσμες περιόδους ανεργίας.
Όπως σημειώνει ο βρετανικός Guardian, oι πολίτες της Χιλής αισθάνονται αποκλεισμένοι από το κράτος, αλλά και ότι η πολιτική ελίτ που έχει συγκεντρώσει την εξουσία, τους αγνοεί. Αισθάνονται επίσης εξαπατημένοι και θύματα εκμετάλλευσης των εμπόρων που κρατούν σταθερές τις τιμές για τα βασικά καταναλωτικά αγαθά, ανεξαρτήτως από την πορεία των μισθών τους. Επίσης, πολλοί Χιλιανοί ζουν με το βάρος υψηλών χρεών στις πλάτες τους, και καταλήγουν να πληρώνουν πολύ περισσότερα για τις υπηρεσίες που χρησιμοποιούν, όπως η υγειονομική περίθαλψη και η τριτοβάθμια εκπαίδευση, από τους πλούσιους που χαίρουν εκπτώσεων, επειδή μπορούν να πληρώσουν με μετρητά. Αλλά ίσως το πιο σημαντικό, αισθάνονται ότι υφίστανται διακρίσεις και ότι ταπεινώνονται, κάθε φορά που μάχονται να στήσουν τη ζωή τους με ανεπαρκείς δημόσιες υπηρεσίες, που δεν καταφέρνουν ποτέ να φτάσουν σε ποιότητα τις ιδιωτικές.
Το αποτέλεσμα είναι, ότι οι προσδοκίες για μια καλύτερη και ασφαλέστερη ζωή δεν συνάδουν με τις ευκαιρίες για κοινωνική κινητικότητα που προσφέρει το χιλιανό μοντέλο.
Η κληρονομιά του οικονομικού μοντέλου του Πινοσέτ πλανάται σαν φάντασμα πάνω από τη Χιλή και κάποιος επιτέλους πρέπει να εξασφαλίσει, ότι πλούσιοι και οι φτωχοί θα μπορούν να λαμβάνουν το ίδιο επίπεδο φροντίδας στα νοσοκομεία, να λαμβάνουν συντάξεις που θα μπορούν να τους εξασφαλίσουν αξιοπρεπή γηρατειά και να έχουν τις ίδιες πιθανότητες να αποκτήσουν καλή εκπαίδευση. Αυτές είναι οι βασικές προϋποθέσεις ενός κράτους δικαίου και ισότητας, όπως σε κάθε ανεπτυγμένη χώρα του κόσμου.
Η οργή που αισθάνεται η περιθωριοποιημένη νεολαία εξηγεί (αν και δεν δικαιολογεί) τη βία που ξέσπασε κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων που συντάραξαν τη Χιλή και συνοδεύεται από την απότομη πτώση της αξιοπιστίας και της εμπιστοσύνης στα θεσμικά όργανα, συμπεριλαμβανομένων όλων των πολιτικών κομμάτων.
Ο Πινιέρα έχει τώρα μια τεράστια ευκαιρία να δημιουργήσει το είδος ενός κοινωνικού συμβολαίου, που θα μπορούσε να στηρίξει τέτοιες μεταρρυθμίσεις, όπως ζήτησαν εκπρόσωποι πάνω από 300 ομάδων της κοινωνίας των πολιτών.Την περασμένη εβδομάδα, έκανε ένα σημαντικό βήμα προς την κατεύθυνση αυτή, «ξηλωνοντας» το υπουργικό του συμβούλιο, ώστε να συμπεριλάβει σε αυτό νέους και πιο φιλελεύθερους υπουργούς. Ανακοίνωσε επίσης ότι θα αυξηθεί η κατώτερη σύνταξη και ο κατώτερος μισθός, θα μειωθούν οι τιμές των φαρμάκων και θα αυξηθούν οι φορολογικοί συντελεστές για τους πολίτες με τα πιο υψηλά εισοδήματα.
Ωστόσο, αυτό δεν αρκεί, καθώς οι πολίτες έδωσαν την απάντησή τους με νέες κινητοποιήσεις.
Ο δρόμος για ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο στη Χιλή είναι ακόμη μακρύς και μέχρι κάτι τέτοιο να γίνει πραγματικότητα, οι πολίτες της χώρας φαίνεται πως είναι αποφασισμένοι, να δίνουν καθημερινά ραντεβού στον δρόμο.
* Η κεντρική φωτογραφία είναι από συνάντηση του Αουγκούστο Πινοσέτ με τον Μίλτον Φρίντμαν
