Οικονομικών.
Ρήξη χωρίς απειλή εξόδου: Απάντηση στην Ανοικτή Επιστολή του Πάσχου Λαζαρίδη
Ο Πάσχος Λαζαρίδης που μου απηύθυνε Ανοικτή Επιστολή σε απάντηση της δικής μου Ανοικτής Επιστολής στον Α. Τσίπρα σχετικά με τις «διαπραγματεύσεις» των ημερών. Επειδή κρίνω, ότι θέτει εύλογα ερωτήματα, σπεύδω να του απαντήσω. Η ουσία της απάντησής μου περιστρέφεται στην άποψη, πως δεν υπάρχει κανείς λόγος να ταυτίζουμε την ετοιμότητα για ρήξη με την απειλή εξόδου (Grexit, Brexitκλπ).
Πάσχος Λαζαρίδης: Η πρότασή σου προς τον Α. Τσίπρα να «απαιτήσει άμεση συμφωνία», απειλεί να επιβεβαιώσει τη ρήση του Μαρξ για την επανάληψη της ίδιας ιστορίας, αυτή τη φορά ως φάρσα.
Γιάνης Βαρουφάκης: Η απαίτηση άμεσης συμφωνίας ισοδυναμεί με ρήξη. Ουσιαστικά, δηλώνεις ότι αρνείσαι να συρθείς σε μια πολύμηνη δήθεν διαπραγμάτευση που πραγματικό στόχο έχει να σε γονατίσει. Δίνεις συγκεκριμένη διορία στην άλλη πλευρά να σου παρουσιάσει πρόταση βιώσιμης συμφωνίας υπονοώντας ότι, σε διαφορετική περίπτωση, θέτεις τέλος στις διαπραγματεύσεις και κηρύσσεις στάση πληρωμών. Άρα, η πρότασή μου στον Α. Τσίπρα δεν αποτελεί επιβαίωση της ρήσης του Μαρξ καθώς η ιστορία αυτή δεν γράφτηκε ποτέ – και άρα είναι αδύνατον να επαναληφθεί.
ΠΛ: Όσο υπήρξες Υπουργός Οικονομικών πόσες φορές απαίτησες άμεση συμφωνία;
ΓΒ: Καμία. Δεν είχα την εξουσιοδότηση, ως υπουργός οικονομικών, να προβώ σε αυτή την απαίτηση, όσο και να το ήθελα. Ως υπουργός οικονομικών εισηγούμην στον πρωθυπουργό να θέσουμε χρονικό όριο, εντός του Μαρτίου 2015, και, αν δεν εισακουστούμε, να προβούμε σε άμεση στάση πληρωμών. Δεν εισακούστηκα!
ΠΛ: Κι αν η πρώτη φορά της «πάση θυσία εντός ευρώ» διαπραγμάτευσης οδήγησε στην ατιμωτική υπογραφή του τρίτου μνημονίου, η δεύτερη φορά γιατί να οδηγήσει σε κάτι άλλο;
ΓΒ: Από την στιγμή που η Ανοικτή Επιστολή σου απευθύνεται σε μένα, και όχι στον Α. Τσίπρα, είναι σημαντικό να ξεκαθαρίσουμε κάτι: Δεν διαπραγματευόμουν με βάση το αξίωμα του «πάση θυσία εντός ευρώ». Σε αυτό ήμουν κατηγορηματικά ξεκάθαρος από τις προγραμματικές μου δηλώσεις και καθημερινά: Δεν πρότεινα το Grexit, δεν εργαζόμουν για το Grexit, αλλά δεν θα υπέκυπτα σε νέο τοξικό μνημόνιο υπό την απειλή ενός Grexit – δεδομένου, μάλιστα, ότι ποτέ δεν πίστεψα πως η τρόικα θα έκανε πράξη αυτή την απειλή. Άρα, το ερώτημά σου δεν αφορά εμένα. Αφορά συντρόφους που φοβήθηκαν την απειλή του Grexit, που την χρησιμοποίησαν για να δικαιολογήσουν την παράδοση στην τρόικα, που, όπως αποδείχθηκε, τελούσαν υπό το δόγμα του «πάση θυσία εντός ευρώ».
ΠΛ: Τούτων δοθέντων, η αντιπαράθεση στις επιζήμιες επιλογές του Α. Τσίπρα δεν μπορεί να γίνεται παραμένοντας στην ίδια στρατηγική.
ΓΒ: Εξαρτάται ποια στρατηγική εννοείς. Η δική μου δεν δοκιμάστηκε, για την ακρίβεια υπονομεύτηκε. Η στρατηγική του πρωθυπουργού πράγματι δοκιμάστηκε, απέτυχε και θα ξανα-αποτύχει με μαθηματική ακρίβεια, όπως του έγραψα στην Ανοικτή Επιστολή που του απηύθυνα.
ΠΛ: Ήταν αυτή η στρατηγική που σε οδήγησε να δηλώνεις θριαμβευτικά ότι «το μνημόνιο πέθανε», την ώρα που υπερασπιζόσουν τη συμφωνία της 20ης Φλεβάρη.
ΓΒ: Η 20η Φλεβάρη ήταν μια συμφωνία που (Α) δεν ανέφερε το Μνημόνιο (εξ ου και η ερμηνεία μου ότι μας έδινε το δικαίωμα να δηλώνουμε ότι το Μνημόνιο ανετράπη) και (β) μας εξασφάλιζε μερικές εβδομάδες χρόνο για να θέσουμε τις βάσεις για την ρήξη που αποτελούσε την μοναδική ελπίδα έντιμης συμφωνίας. Κερδίζοντας χρόνο και αφήνοντας το Μνημόνιο εκτός του κοινού ανακοινωθέντος, η 20η Φλεβάρη ήταν μια εξαιρετική ευκαιρία για να θεμελιώσουμε την άμυνά μας εναντίον της τρόικας. Αυτός είναι ο λόγος που την υπερασπίστηκα – και που εξακολουθώ να το κάνω. Το ότι ο πρωθυπουργός και η πλειοψηφία της ομάδας διαπραγμάτευσης σπατάλησαν αυτό το χρονικό περιθώριο έως ότου καταρρεύσουν και αποδεχθούν το τρίτο μνημόνιο δεν σημαίνει ότι η 20η Φεβρουαρίου ήταν σφάλμα – ούτε ότι προδιέγραφε την συνθηκολόγηση.
ΠΛ: Μήπως θα ήταν προτιμότερο να έχουμε ρήξεις, αποδεσμεύσεις, συγκρούσεις και ανατροπές, από το να υπομείνωουμε στωικά την «έρημο» στην οποία από κοινού μας οδηγούν ΕΕ και ΔΝΤ;
ΓΒ: Προφανώς! Αυτή ήταν και παραμένει η πάγια θέση μου: Ρήξη στην περίπτωση που η ΕΕ εμμένει στον ενορχηστρωμένο, αδιέξοδο μισανθρωπισμό! Το ερώτημα όμως τίθεται: Τι είδους ρήξη;
Ως υπουργός οικονομικών εισηγούμην στον πρωθυπουργό ρήξη υπό την μορφή (Α) στάσης πληρωμών στο ΔΝΤ και (β) στην περίπτωση που μας έκλειναν τις τράπεζες κουρέματος των ελληνικών ομολόγων SMP που είχε στα χέρια της η ΕΚΤ – συν δημιουργία παράληλλου συστήματος πληρωμών και αλλαγή του καταστατικού της Τράπεζας της Ελλάδος. Κι όταν με ρωτούσε: «Μα τότε δεν θα μας εκπαραθυρώσουν από το ευρώ;» του απαντούσα: «Πιστεύω ότι δεν θα τολμήσουν. Κι αν τολμήσουν, τότε το πολιτικό κόστος της διάσπασης της ευρωζώνης θα είναι όλο δικό τους, μαζί με περίπου €1 τρις χρηματο-οικονομικού κόστους».
Σήμερα, σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, το DiEM25, στο οποίο συμμετέχω, εργάζεται για ολοκληρωτική ρήξη με τους εχθρούς των δημοκρατικών διαδικασιών εντός των ευρωπαϊκών θεσμών . Απορρίπτουμε τόσο την κακή ειρήνη του Τάκιτου όσο και την στρατηγική επιλογή της απόσυρσης από μια ΕΕ της οποίας η αποδόμηση θα δημιουργήσει μεταμοντέρνα έκδοση της δεκαετίας του 1930 – εξέλιξη που μόνο τους ρατσιστές και ακροδεξιούς θα ωφελήσει.
Oύτε Τόμσεν ούτε Βίζερ
Συντάκτης: Γιάνης Βαρουφάκης
Αγαπητέ Αλέξη,
Σου απευθύνω τούτη την ανοιχτή επιστολή επειδή φοβάμαι ότι το σημαντικό κεφάλαιο των αποκαλύψεων των WikiLeaks θα σπαταληθεί.
Η δημοσιοποίηση του διαλόγου Τόμσεν - Βελκουλέσκου κατέδειξε πως η χώρα σερνόταν σε νέο προδιαγεγραμμένο ιουλιανό «επεισόδιο» το οποίο η τρόικα θα εμφάνιζε, άλλη μια φορά, ως απόρροια της κωλυσιεργίας της ελληνικής κυβέρνησης όταν, στην πραγματικότητα, οφείλεται στην ενδο-τροϊκανική σύγκρουση.
Τα WikiLeaks καταδεικνύουν σε κάθε αξιόπιστο Ευρωπαίο ότι η μόνιμη καθυστέρηση της «αξιολόγησης», που εγκλωβίζει την πληγωμένη κοινωνία στη μόνιμη κρίση, οφείλεται σε μια τρόικα ανίκανη να τα βρει με τον εαυτό της. Οταν τα λέγαμε πέρσι, μας χλεύαζαν τα φερέφωνά της (εξωτερικού και εσωτερικού). Τώρα, απαιτείται να σωπάσουν.
Αυτά τα γνωρίζεις πολύ καλά και δεν χρειάζεται να σ’ τα θυμίσω. Υπάρχει όμως και κάτι άλλο: Δεν πρέπει επ’ ουδενί να χρησιμοποιήσεις τον διάλογο Τόμσεν - Βελκουλέσκου για να δαιμονοποιήσεις Τόμσεν και ΔΝΤ παρουσιάζοντας τους Βίζερ, Κοστέλο & σία ως τους «καλούς» Ευρωπαίους με τους οποίους «μπορούμε να τα βρούμε καλύτερα», εφόσον ξεφορτωθούμε το ΔΝΤ.
Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει ήπιο κομμάτι της τρόικας (το ευρωπαϊκό) και ανάλγητο (το ΔΝΤ). Tον Μάρτιο του 2015, όταν πληροφορούσα τον Ρέγκλινγκ πως, σύντομα, θα κληθούμε να επιλέξουμε μεταξύ τού να πληρώσουμε συντάξεις ή τη δόση του ΔΝΤ, μου απάντησε κοφτά: «Να πληρώσετε το ΔΝΤ. Οι συντάξεις είναι η τελευταία προτεραιότητα!» Η παρουσίαση λοιπόν του ΔΝΤ ως πιο ανάλγητου και της Επιτροπής ως πιο ήπιας είναι το μεγαλύτερο σφάλμα που μπορείς να κάνεις αυτήν τη στιγμή.
Το ότι το ΔΝΤ είναι ανάλγητο και κοινωνικά αναίσθητο δεν υπάρχει αμφιβολία. Επί δεκαετίες «επισκέπτεται» χώρες σε κρίση και χρησιμοποιεί την εξουσία του «δανειστή ύστατης στιγμής» ώστε να κατεδαφίσει μικρομεσαίες επιχειρήσεις, να συνθλίψει μισθούς, να προλεταριοποιήσει μεσοαστούς επαγγελματίες. Αυτή είναι η θεσμική λειτουργία του και γι’ αυτό το ήθελε η κ. Μέρκελ στην Ελλάδα.
Παράλληλα, όμως, το ΔΝΤ κατανοεί πως η συρρίκνωση μιας οικονομίας σε κρίση (που είναι ο στόχος του) απαιτεί και μείωση του χρέους της (καθώς όταν τα εισοδήματα καταρρέουν, τα τοκιζόμενα χρέη δεν μπορεί να αποπληρωθούν). Σε χώρες που έχουν το νόμισμά τους, αυτό συνήθως γίνεται μέσω υποτίμησης (εφόσον οφείλεται στο ντόπιο νόμισμα). Στη δική μας απαιτείται κούρεμα, κάτι που ορίζει ρητά το καταστατικό του ΔΝΤ, αναγκάζοντας τον Τόμσεν (μετά έξι χρόνια παραβίασης του καταστατικού του ΔΝΤ) να θέλει πάση θυσία κούρεμα του χρέους μας.
Για την Ελλάδα, πράγματι, το κούρεμα του χρέους είναι αναγκαία συνθήκη για την ανάκαμψη. Δεν αποτελεί βέβαια εγγύηση πραγματικής ανάστασης της κοινωνίας. Αν, π.χ., τεράστιος σεισμός εξαφανίσει τους περισσότερους Ελληνες, η τρόικα μας κουρέψει όλο το χρέος και όσοι Ελληνες απομείνουν αυξήσουν την πενιχρή παραγωγή τους έστω και λίγο, τότε με τα κριτήρια του ΔΝΤ η χώρα θα έχει σταθεροποιηθεί, και θα αναπτύσσεται μάλιστα! Παραφράζοντας τον Tάκιτο, θα δημιουργήσουν Ερημο και θα την ονομάσουν Σταθεροποίηση. Αυτή είναι η «λογική» Τόμσεν και ΔΝΤ.
Τόμσεν - Βελκουλέσκου
Πόσο καλύτερη είναι όμως η «λογική» Βίζερ, Κοστέλο και λοιπών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής; Συστηματικά μας έλεγαν -και σου λένε- πως ζητούν λιγότερη λιτότητα απ’ ό,τι το ΔΝΤ. Ομως, εδώ ο Τόμσεν έχει μεγάλο δίκιο όταν θυμίζει θυμωμένα στη Βελκουλέσκου πως οι της Επιτροπής, που κάνουν τους «ήπιους» και πιο κοινωνικά «ευαίσθητους», αρνούνται να μειώσουν τον στόχο του πρωτογενούς πλεονάσματος από το 3,5% (ναι, εκείνο το 3,5% που τους παραχώρησες στα τέλη Απριλίου 2015) στο 1,5% (τον στόχο που επέμενα ότι ήταν ο ανώτατος συμβατός με τη σταθεροποίηση).
Γιατί έχει δίκιο να θυμώνει ο Τόμσεν με την Επιτροπή; Επειδή, όπως εξηγεί στη Βελκουλέσκου, οι Βίζερ, Κοστέλο και σία είναι υποκριτές. Η Επιτροπή το «παίζει» κοινωνικά ευαίσθητη αλλά, δεδομένου ότι αρνείται να ρίξει τον στόχο του πρωτογενούς στο 1,5%, πάλι θα ζητήσει από το ΔΝΤ να πάει στην Αθήνα, στον ρόλο του ανάλγητου, και να απαιτήσει συνολικά μέτρα λιτότητας διαχρονικά μεγαλύτερα από εκείνα που ζητά το ΔΝΤ σήμερα!
Για να το πω απλά: ΔΝΤ και Επιτροπή είναι οι δύο όψεις του ίδιου ανάλγητου νομίσματος. Ο Τόμσεν καίγεται για την αναδιάρθρωση χρέους επειδή την απαιτεί το καταστατικό του ΔΝΤ και στοχεύει σε σταθεροποίηση τύπου Tάκιτου ή καμένης γης. Η Επιτροπή εκπροσωπεί το Βερολίνο, το οποίο κι αυτό είναι διαιρεμένο μεταξύ Μέρκελ και Σόιμπλε.
Την κ. Μέρκελ την ενδιαφέρει να αναβάλει τη στιγμή που θα βρεθεί αντιμέτωπη με τους βουλευτές της και θα παραδεχθεί ότι τους παραπλανούσε όταν έδινε εγγυήσεις πως το ελληνικό κράτος παρέμενε φερέγγυο και πως τα μνημονιακά δάνεια δεν θα κουρεύονταν ποτέ. Γι’ αυτό καθυστερεί την αναδιάρθρωση χρέους εμμένοντας σε γελοίους στόχους πρωτογενούς (3,5%) που ισοδυναμούν με παράταση του καθεστώτος χρεοδουλοπαροικίας. Οσο για τον κ. Σόιμπλε, εκείνος χαμογελά στοχεύοντας σε ένα μεγάλο κούρεμα μετά... Grexit.
Σύμμαχους δεν θα βρούμε, λοιπόν, ούτε στον Βίζερ ούτε βέβαια στον Τόμσεν. Οι αποκαλύψεις των WikiLeaks θα σκορπίσουν στον άνεμο αν τις χρησιμοποιήσεις για να διώξεις τον Τόμσεν (την Ερημο) και μείνεις με τον Βίζερ (τη χρεοδουλοπαροικία). Ο ένας θέλει την άμεση συντριβή, ό,τι απέμεινε από την κοινωνική οικονομία της χώρας, διαγράφοντας παράλληλα χρέος, ο άλλος προσδοκά σε σταδιακή συντριβή υπό τη μόνιμη ασφυξία ενός μη διαχειρίσιμου χρέους (που θα κουρευτεί μετά την ολοκλήρωση της συρρίκνωσης).
Τα WikiLeaks σού πρόσφεραν ένα δώρο που από μόνο του ανατρέπει το σχέδιο χρέωσης στην κυβέρνηση ενός νέου ιουλιανού πιστωτικού «ατυχήματος». Πρέπει να το χρησιμοποιήσεις τόσο εναντίον της καμένης γης του ΔΝΤ όσο και της χρεοδουλοπαροικίας της Επιτροπής – τόσο εναντίον του Τόμσεν όσο και εναντίον του Βίζερ. Επί του πρακτέου, να το χρησιμοποιήσεις απαιτώντας άμεση συμφωνία που (α) περιλαμβάνει μείωση του στόχου του πρωτογενούς στο 1,5% του ΑΕΠ, (β) μέτρα δυναμικής αλλά όχι παραμετρικής προσαρμογής και (γ) ελάχιστο ετήσιο απόλυτο (σε ευρώ) στόχο ονομαστικού ΑΕΠ.
ΑΝΟΙΧΤΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΣΤΟΝ ΓΙΑΝΗ ΒΑΡΟΥΦΑΚΗ
Του ΠΑΣΧΟΥ ΛΑΖΑΡΙΔΗ**
Αγαπητέ Γιάνη
Σου απευθύνω τούτη την ανοιχτή επιστολή, με την ευκαιρία της δικής σου ανοιχτής επιστολής στον Α. Τσίπρα, επειδή φοβάμαι ότι δεν παίρνουμε υπόψη την προειδοποίηση του Μαρξ ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται την πρώτη φορά σαν τραγωδία και τη δεύτερη σαν φάρσα.
Η αποκάλυψη των WikiLeaks για τις συνομιλίες Τόμσεν-Βελκουλέσκου δεν αποδεικνύει μόνο το ότι η χώρα σέρνεται σε νέο προδιαγεγραμμένο ιουλιανό «επεισόδιο» όπως ορθά επισημαίνεις.
Ούτε όμως αρκεί η διαπίστωση ότι το ΔΝΤ και η Επιτροπή είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Πράγματι, από διαφορετικό μονοπάτι η ΕΕ και το ΔΝΤ οδηγούν την Ελλάδα στον ίδιο προορισμό. Όταν ο Τάκιτος μιλούσε για αυτούς που δημιουργούν «έρημο ονομάζοντάς την ειρήνη» (ή σταθεροποίηση στη δική μας περίπτωση), ήταν σατανικά εύστοχος: «Λεηλατούν τον κόσμο, απογυμνώνουν τη γη, οδηγούνται από την απληστία, λεηλατούν και αρπάζουν με ψευδή προσχήματα και όλα αυτά τα βαφτίζουν ως οικοδόμηση της αυτοκρατορίας τους». Μιλούσε για τους Γερμανούς του 1ου αιώνα μ.Χ. αλλά η περιγραφή του ταιριάζει ανατριχιαστικά στην Ε.Ε.
Η απόπειρα της κυβέρνησης Τσίπρα να εμφανίσει κακό το ΔΝΤ και καλή την Ευρώπη θα ισοδυναμούσε με την απόπειρα του Οδυσσέα να πέσει πάνω στη Σκύλλα για να αποφύγει τη Χάρυβδη, αν δεν έκρυβε κάτι βαθύτερο. Τη στρατηγική επιλογή της κυβέρνησης Τσίπρα που είναι και στρατηγική επιλογή της άρχουσας τάξης διαχρονικά, για πάση θυσία παραμονή στο ευρώ.
Ακόμη λοιπόν κι αν η Ευρωπαϊκή Ένωση παραμένει άκαμπτη στο θέμα του χρέους διατηρώντας και σφίγγοντας μήνα με το μήνα τη θηλιά γύρω από το λαιμό της ελληνικής οικονομίας, η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ δεν πρόκειται να θέσει σε αμφισβήτηση την ευρωπαϊκή ομηρία της χώρας. Όπως δεν την έθεσε και κατά τη διάρκεια της πρώτης θητείας της, όταν υπήρξες Υπουργός Οικονομικών.
Η δήλωση Τσίπρα «δεν θα αφήσουμε τον Τόμσεν να διαλύσει την Ευρώπη» κρύβει δύο μεγάλες (αυτ)-απάτες. Η πρώτη είναι ότι η ελληνική κυβέρνηση είναι σε θέση να παίξει τον παραμικρό ρόλο. Η δεύτερη και η μεγαλύτερη θυμίζει το σύνδρομο της Στοκχόλμης: Ένας εκβιαζόμενος όμηρος υπερασπίζεται και ταυτίζεται με τον απαγωγέα του, δηλώνοντας μάλιστα ότι τον προστατεύει από έναν άλλο κακό.
Επειδή όμως μιλάμε για την πολιτική και όχι για την ψυχολογία, το πρόβλημα είναι βαθύτερο και αφορά την τελευταία παράγραφο της ανοιχτής σου επιστολής. Η πρότασή σου προς τον Α. Τσίπρα να «απαιτήσει άμεση συμφωνία», απειλεί να επιβεβαιώσει τη ρήση του Μαρξ για την επανάληψη της ίδιας ιστορίας, αυτή τη φορά ως φάρσα.
Όσο υπήρξες Υπουργός Οικονομικών πόσες φορές απαίτησες άμεση συμφωνία; Και πόσες φορές εισακούστηκες; Κι αν η πρώτη φορά της «πάση θυσία εντός ευρώ» διαπραγμάτευσης οδήγησε στην ατιμωτική υπογραφή του τρίτου μνημονίου, η δεύτερη φορά γιατί να οδηγήσει σε κάτι άλλο;
Τούτων δοθέντων, η αντιπαράθεση στην επιζήμιες επιλογές του Α. Τσίπρα δεν μπορεί να γίνεται παραμένοντας στην ίδια στρατηγική. Ήταν αυτή η στρατηγική που σε οδήγησε να δηλώνεις θριαμβευτικά ότι «το μνημόνιο πέθανε», την ώρα που υπερασπιζόσουν τη συμφωνία της 20ης Φλεβάρη. Η κατάληξη του Ιουλίου του 2015 δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία, αλλά αποτέλεσμα αυτής της συγκεκριμένης στρατηγικής. Που διαρκώς προτείνει, διαρκώς απαιτεί, μιλά τη γλώσσα της λογικής, αλλά δεν έχει την παραμικρή δυνατότητα να κάνει έστω και μισό βήμα μπροστά. Γιατί ο αντίπαλος έχει και το καρπούζι και το μαχαίρι. Κρατά τη στρόφιγγα της χρηματοδότησης, εκβιάζει για υψηλά πλεονάσματα και αφόρητη λιτότητα, κλείνει τράπεζες και υπαγορεύει ατιμωτικές συνθηκολογήσεις.
Βρισκόμαστε μπροστά σε ένα τρένο που έρχεται κατά πάνω μας με ταχύτητα και εμείς προσπαθούμε να το σταματήσουμε, εφευρίσκοντας λογικά επιχειρήματα. Και ιδρώνουμε στριφογυρνώντας γύρω από τακτικές αποχρώσεις της ίδιας στρατηγικής χωρίς να σκεφτούμε ότι πρέπει ίσως να φύγουμε από τις θανατηφόρες γραμμές.
Την ώρα που οι Ολλανδοί λένε ΟΧΙ στο δημοψήφισμά τους και οι Βρετανοί απειλούν με απόσχιση, αναζητούνται δυνάμεις, πρόσωπα και πολιτικές που μπορούν να καταφέρουν ισχυρό πλήγμα στην Ε.Ε. και να ανοίξουν ένα άλλο δρόμο για τους λαούς της Ευρώπης.
Μήπως θα ήταν προτιμότερο να έχουμε ρήξεις, αποδεσμεύσεις, συγκρούσεις και ανατροπές, από το να υπομείνουμε στωικά την «έρημο» στην οποία από κοινού μας οδηγούν Ε.Ε. και ΔΝΤ;
Την απάντηση στο φόβο της σύγκρουσης τη δίνει και πάλι ο Τάκιτος: Μια κακή ειρήνη (ή σταθεροποίηση στη γλώσσα των Τόμσεν-Βίζερ) είναι χειρότερη από τον πόλεμο.
