Κώστας Δουζίνας
Φτάνουμε στο τέλος του χρόνου και ανοίγει μια νέα δεκαετία. Το 2020 ήταν μια χαμένη χρονιά, παράτεινε την δεκαετία των 2010, το 2021 ελπίζουμε, θα είναι μια χρονιά που το συνηθισμένο «κάθε πέρσυ και καλύτερα» δεν θα ισχύσει. Η περιοδολόγηση της ιστορίας και της...
προσωπικής ζωής μας (ο «σκοτεινός» Μεσαίωνας, ο «σύντομος» 20ός αιώνας, τα «είκοσι» ή τα «πενήντα» μου) είναι στρατηγικές, για να μπει ερμηνευτικό πλαίσιο σε μια εποχή. Ονοματίζουμε, συχνά αυθαίρετα, τις δεκαετίες και χρησιμοποιούμε τα ονόματα σαν τίτλους πίνακα που αποδίδουν μονολεκτικά την πολύμορφη «ουσία» ή το «νόημα» μιας περιόδου: Η «βρυχώμενη» δεκαετία των '20 (η αισθησιακή έκρηξη που ακολούθησε την πανδημία της γρίπης και τον πόλεμο), η «χαμηλή, άτιμη δεκαετία» του '30 (κατά τον W. H. Auden, η συνθηκολόγηση με τον ολοκληρωτισμό), τα Sixties (η μόνη για την οποία η αρίθμηση αρκεί), η δεκαετία του «Εγώ» (1970), της «απληστίας» (1980), η δεκαετία του «τέλους» της ιστορίας (1990).Ακολουθώντας αυτή τη βαφτιστήρια λογική θα ονομάσουμε τη δεκαετία του 2010 «μακρά δεκαετία της ελπίδας και της ματαίωσης». «Μακρά» γιατί κράτησε δεκατρία χρόνια. Ξεκίνησε το 2008, με τη χρηματοπιστωτική κρίση και τη νεανική έκρηξη του Δεκέμβρη μετά τη δολοφονία του Αλέξη Γρηγορόπουλου. Τελείωσε δύο φορές: το 2019 με την εκλογή της Νέας Δημοκρατίας και το 2020 με την πανδημία. Δεκαετία «ελπίδας» γιατί ο λαός πήρε τις τύχες στα χέρια του, είπε «όχι» στην εξαθλίωση και δημιούργησε προσδοκίες για μια νέα Ελλάδα. Δεκαετία της «ματαίωσης»: Η ελπίδα σταδιακά χλόμιασε, ανεστάλη το 2019 και αναχώρησε το 2020. Θα μπορούσαμε βέβαια να τη χαρακτηρίσουμε «δεκαετία των κρίσεων»: της οικονομίας και των μνημονίων, της δημοκρατίας και των κομμάτων, της ανόδου της ακροδεξιάς και της παρακμής της Δύσης, του κλίματος, των ανισοτήτων και της πανδημίας. Αλλά η κρίση έγινε μόνιμη, έχασε τον εξαιρετικό της χαρακτήρα, δικαιολογεί τα αδικαιολόγητα. Η «κατάσταση εξαίρεσης» των κυβερνητικών μέτρων το 2020, με την αναστολή και εγκατάλειψη προσωπικών ελευθεριών και κοινωνικών δικαιωμάτων, δεν είναι παρά μονιμοποίηση και γιγάντωση του «εξαιρετικού»: «κατ’ εξαίρεση» ήταν τα μνημόνια, «κατ’ εξαίρεση» η αντιμετώπιση των προσφύγων, «κατ’ εξαίρεση» η καταστροφή του κλίματος. Η κανονικότητα έγινε «εξαιρετική».
Θα χρησιμοποιήσουμε λοιπόν μια διαφορετική στρατηγική διαίρεσης του χρόνου και της ιστορίας. Ο χρόνος, πολιτικός και προσωπικός, δεν είναι ούτε ενιαίος ούτε ομοιόμορφος. Ζούμε ταυτόχρονα σε χρονικούς κύκλους που αλλεπικαλύπτονται, άλλοι μικροί και πυκνοί, άλλοι μακριοί και αργόσυρτοι. Αλλά και η ιστορία δεν προχωράει ευθύγραμμα και προοδευτικά. Αντίθετα χαρακτηρίζεται από χρονικές κυκλικότητες, κάτι σαν τις εποχές του χρόνου ή σαν τα κύματα που διαδοχικά απομακρύνονται από εκεί όπου έπεσε η πετρούλα στη λίμνη. Κάθε ιστορικός κύκλος αποτελεί μια διαδρομή μέσα στην οποία εξελίσσεται μια ενιαία λογική ή μια καθοριστική αντίθεση. Αυτή είναι η διαφορά των κύκλων από τις δεκαετίες ή τις άλλες αυθαίρετες περιόδους που δημιουργεί το δεκαδικό σύστημα. Οι δεκαετίες μας επιβάλλονται όπως οι συγγενείς. Τους χρονικούς κύκλους τους επιλέγουμε όπως και τους φίλους, το όνομα που δίνουμε είναι και περιγραφικό και κανονιστικό. Ο κύκλος τελειώνει προσωρινά, όταν η αρχή της κίνησής του εξαντληθεί και μια άλλη κινητήρια δύναμη παίρνει τη θέση της ή καμία. Ο Έρικ Χόμπσμπαουμ ονόμασε τον εικοστό αιώνα «σύντομο», για παράδειγμα, γιατί πίστευε, ότι κινούταν από την αρχή και τη δύναμη της εργατικής εξουσίας που εισέβαλε στην ιστορία το 1917 και τελείωσε το 1989 με την πτώση του υπαρκτού.
Έτσι λοιπόν μπορούμε να χωρίσουμε την μακρά δεκαετία του 2010 σε τρεις υπο-περιόδους: 2008-2015, εποχή των αντιστάσεων και της «επιστροφής» της ιστορίας. 2015-Ιούλιο 2019, τα χρόνια της ελπίδας. Ιούλιος 2019 και 2020, ματαίωση της ελπίδας. Αλλά η επιφανειακή αυτή περιοδοποίηση αποκτά τη βαθύτερη της δυναμική, όταν αντιστοιχηθεί και εισαχθεί σε ιστορικούς κύκλους μεγαλύτερης διάρκειας που χαρακτηρίζουν το «πνεύμα» μιας εποχής. Ας βάλουμε τον πολιτικό χρόνο στα σπιράλ της ιστορίας.
1. 2008-2015: Ο κύκλος του 1989
Το «τέλος της ιστορίας» και η έλευση της «νέας παγκόσμιας τάξης» διακηρύχτηκαν μετά την πτώση του τοίχους του Βερολίνου. Ήταν πρόωροι κομπασμοί, μιας παγκόσμιας ελίτ που επεδίωκε την τελική και ανεπίστρεπτη επιβολή της καπιταλιστικής ηγεμονίας. Στην Ελλάδα, η ιστορία θα τελείωνε με την εισαγωγή του εκσυγχρονιστικού ευδαιμονισμού. Αλλά η «νέα» αυτή τάξη ήταν η συντομότερη στην ιστορία. Τέλειωσε με το ξεφούσκωμα της χρηματοπιστωτικής φούσκας, κεντρικής στρατηγικής του εκσυγχρονισμού, και τις παγκόσμιες αντιστάσεις που ξέσπασαν μετά την τραπεζική κατάρρευση του 2008 και συνεχίζονται σήμερα. Ξεκίνησαν με την Αραβική άνοιξη το 2010 και πέρασαν στην Ισπανία, την Ελλάδα, την Τουρκία, τη Βραζιλία, το Λονδίνο, το Occupy Wall Street και το Ferguson. Σήμερα στη Γαλλία, το Χονγκ Κονγκ, τον Λίβανο, τη Χιλή, το Black Lives Matter και Rhodes Must Fall, το Extinction Rebellion παντού. Δεν μπορούμε να προβλέψουμε, πού θα γίνει η επόμενη έκρηξη, αλλά η αντίσταση έγινε μόνιμη, κάθε εμφάνισή της οδηγεί στην επόμενη. Μετά από ένα διάλειμμα 40 ετών, μπήκαμε στην παγκόσμια εποχή των αντιστάσεων, που έχει παρομοιασθεί με το 1848 ή την περίοδο που προηγήθηκε του 1917.
Κάθε μορφή αντίστασης αντιδρά στα χαρακτηριστικά της κρίσης και στους κυρίαρχους τρόπους της καπιταλιστικής συγκρότησης του υποκείμενου. Πρώτοι, οι αναλώσιμοι άνθρωποι: οι πρόσφυγες, οι μετανάστες, οι άνεργοι, τα «κίτρινα γιλέκα», το πρεκαριάτο και αυτοί που αντιστέκονται στα χρόνια της πανδημίας αντιδρούν στον οικονομικό αποκλεισμό και τη βιοπολιτική εξουσία, την πειθάρχηση του κοινωνικού σώματος και της ανθρώπινης συμπεριφοράς μέσω του ελέγχου της ίδιας της ζωής. Ο ντελιβεράς σύμβολο της νέας εργατικής τάξης. Μετά, η δήθεν «απολιτική» νεολαία, που δεν σταματάει να εξεγείρεται, απαντάει στον συνδυασμό καταναλωτικής επιθυμίας και αστυνομικής καταπίεσης. Οι νέοι στην Αθήνα του 2008, στη Χιλή ή το Χονγκ Κονγκ εξεγείρονται, γιατί τα συμφέροντά τους δεν ακούγονται, δεν εκπροσωπούνται πολιτικά. Υπάρχουν κοινωνικά αλλά όχι πολιτικά και πρέπει να εκδραματίσουν την ύπαρξή τους μέσα από την άρνηση της εξέγερσης. Εγκλωβισμένοι ανάμεσα στις απαιτήσεις της ανικανοποίητης επιθυμίας και την καταπίεση της βάναυσης καταστολής διεκδικούν «το δικαίωμα να έχουν δικαιώματα» ενάντια σε μια κοινωνία που αναγνωρίζει όλο και περισσότερα δικαιώματα, αλλά υλοποιεί ελάχιστα. Τέλος, οι καταληψίες, τα κινήματα αλληλεγγύης και κοινωνικής οικονομίας, οι αλληλέγγυοι στους πρόσφυγες και τους ευάλωτους αποτελούν την απάντηση των πολιτών στο δημοκρατικό έλλειμμα και την αποπολιτικοποίηση του ύστερου καπιταλισμού. Ζητούν όχι μόνο οικονομικά δικαιώματα αλλά περισσότερη και καλύτερη δημοκρατία.
Η αλληλουχία των αντιστάσεων διακόπηκε προσωρινά το 2015 με την νίκη του ΣΥΡΙΖΑ. Όταν μια αριστερή κυβέρνηση υποστηρίζει τα αιτήματα των κινημάτων, οι πλατείες αδειάζουν. Αλλά ο κύκλος των αντιστάσεων δεν έκλεισε, μια και καμία από τις αιτίες τους δεν αντιμετωπίστηκε. Η αριστερή «παρένθεση» απέτυχε, το κινηματικό διάλειμμα διάρκεσε περισσότερο. Τώρα βρίσκει νέες αιτίες και αφορμές. Καθώς οι πολιτικές του 1989 γυρίζουν, ο κύκλος της αντίστασης ξεκινάει πάλι. Οι αντιστάσεις θα δυναμώνουν παντού, όσο γιγαντώνεται η καπιταλιστική απληστία, η κλιματική καταστροφή και η ακροδεξιά αντεπανάσταση.
2. 2015-19: Ο κύκλος του 1949
Για πολλούς, το 2015 ήταν ο πιο μακρύς, γοητευτικός αλλά και δύσκολος χρόνος της ζωής μας, ένας χρόνος που μέτρησε για δέκα. Η χρονιά της «πρώτης φοράς Αριστερά» έβαλε οριστικό τέλος στην μετεμφυλιακή Ελλάδα. Έκλεισε ο κύκλος του 1949, μια πολιτικά ανώμαλη περίοδος που κορυφώθηκε στη χούντα. Έσπασε η γραμμή που διαχώριζε δεξιούς από αριστερούς, νικητές από νικημένους. Στις αντιστάσεις κατά των μνημονίων και στα ψηφοδέλτια του ΣΥΡΙΖΑ συναντήθηκε κόσμος όλων των ιδεολογιών και τάξεων, αριστεροί και δεξιοί, άνεργοι και μικρομεσαίοι, νέοι και γέροι, γκέι και στρέιτ, ξένοι και Έλληνες. Στις καταλήψεις, στα κινήματα αλληλεγγύης στους πρόσφυγες, στα εκλογικά τμήματα, άνθρωποι που δεν είχαν βρεθεί ποτέ σε κοινούς αγώνες έμαθαν να συνδιαλέγονται, να αποφασίζουν, να δρουν μαζί. Ο κόσμος κατάλαβε, ότι το κοινό καλό και το ταξικό συμφέρον είναι σημαντικότερα από ιδεολογικές ή ιστορικές καταβολές και το «γυάλινο ταβάνι» που καθήλωνε την αριστερά ράγισε.
Η φράση «ο πολιτικός χρόνος είναι πυκνός» αποτέλεσε το μεγάλο κλισέ της δεκαετίας. Ο χρόνος, γρήγορος ή αργός, μακρύς ή πυκνός, ήταν η διάσταση που θα αποφάσιζε το στοίχημα της Αριστεράς. Τρεις ομόκεντροι χρονικοί κύκλοι καθόρισαν τις τύχες της. Πρώτος, ο χρόνος της κυβέρνησης: το δύσκολο συνεχές και αδυσώπητο παρόν στο οποίο έπρεπε να νομοθετεί και να εφαρμόζει υφεσιακά και άδικα μέτρα, με τα οποία διαφωνούσε. Ο δεύτερος ήταν μεσοπρόθεσμος, ο χρόνος του «παράλληλου» προγράμματος, της προστασίας των αδυνάμων, του δειλού ξεκινήματος του κοινωνικού μετασχηματισμού. Τέλος, ο τρίτος είναι ο ορίζοντας του οράματος. Συνθέτει τη μείωση των ανισοτήτων με την επέκταση και βάθεμα της δημοκρατίας. Ξεκίνησε τον Γενάρη του ‘15, αλλά απλώνεται στον ορίζοντα, δεν έχει ορατό ή προβλέψιμο τέλος. Διακόπηκε το 2019, που έλυσε την αντίφαση μεταξύ ιδεολογίας και διακυβέρνησης. Είναι ο μακρύτερος και αργότερος χρόνος. Για να επανενεργοποιηθεί χρειάζεται τον συνδυασμό της ριζοσπαστικής πράξης και του επιστημονικού προγραμματισμού με την λαϊκή επιθυμία. Τα δύο πρώτα είναι το «υποκειμενικό» στοιχείο και εμφανέστατα υπολείπονται. Για το τρίτο, η πανδημία είναι ο καταλύτης. Θα συναντηθούν κάποτε; Αν υπάρχει η ιστορική συνθήκη, αλλά λείπει το υποκείμενο, η ιστορία σε αφήνει πίσω.
3. 2019/2020: Ο κύκλος του 1968/1969
Ο Μάης ‘68 συμβόλισε την πολιτισμική και ηθική επανάσταση των νέων στην Ευρώπη και την Αμερική. Αλλά το αντιδραστικό 1969 έσβησε τα όνειρα, ο Ντε Γκωλ σταθεροποίησε την εξουσία, εκλέχτηκε ο Νίξον. Το δικό μας ΄68 έγινε το ’73. Ένα κομμάτι της γενιάς αυτής κέρδισε τις εκλογές το 2015. Η μετάβαση στην κυβέρνηση υπήρξε δύσκολη. Πώς γίνονται οι λαθροκυνηγοί φύλακες του δάσους, πώς οι απ’ έξω μπαίνουν μέσα, από τα αλώνια στα σαλόνια, όπου όλα είναι ηθικά επικίνδυνα, αισθητικά έωλα, επιφανειακά επικαλύμματα μιας εξουσίας που είναι αλλού, πέρα από την όραση και αφή του νεόφυτου; Πώς μια συνείδηση, που παρέμεινε για δεκαετίες αμετακίνητη στις αξίες της, διαπραγματεύεται τη νέα της θέση ως υποκείμενο εξουσίας και πόρων και αντικείμενο επίθεσης; Η εξουσία – η διακυβέρνηση - σαγηνεύει και αποπλανάει. Το έκανε εν μέρει και σε αυτούς που είχαν παραμείνει αξιακά αταλάντευτοι, έχοντας για μόνη ανταμοιβή την ήσυχη συνείδηση, την απεριόριστη σκέψη, την παραμυθία της συντροφικής συνύπαρξης. Μας έλειψαν αυτά, αλλά δεν τα χάσαμε ελπίζω.
Μετά τις εκλογές του 2019 έχουμε κι εμείς την παλινόρθωση, την επιστροφή της πολιτικής μνησικακίας, της ανθρώπινης σκληρότητας, της οικονομικής βουλιμίας. Όλα όσα διέκοψε το 2015. Γυρίζουμε στην «κανονικότητα» πριν το 2008, στον εφησυχασμό της συνείδησης, στην ανομία της εξουσίας, στην ανεξέλεγκτη αυθαιρεσία. Κανονικότητα για τους λίγους, αποκλεισμός για τους πολλούς. Ο Σαρκοζί υποσχόταν να τελειώσει τον Μάη, ο Σαμαράς και ο Βορίδης λένε το ίδιο για την μεταπολίτευση και την αριστερά. Θέλουν το τέλος του πολιτικού φιλελευθερισμού και την πλήρη κυριαρχία του οικονομικού. Θα μπορέσουν να το πετύχουν, μόνο αν αποτύχουν οι άλλοι.
Η πανδημία, η αρρώστια της παγκοσμιοποίησης, ανέστειλε προσωρινά την παλινόρθωση. Ο κορονοϊός και οι χρηματοπιστωτικές συναλλαγές είναι δράσεις και σύμβολα της παγκοσμιοποίησης, εκφράζουν τον απόλυτο μηδενισμό του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού. Ο κορονοϊός δεν χρειάζεται διαβατήριο, δεν τον σταματούν οι συνοριακοί φρουροί, δεν έχει άλλο σκοπό, πέρα από το να εισβάλλει σε σώματα, να σκοτώσει. Οι συναλλαγές δεν έχουν άλλη αξία από την ανταλλακτική, τον αδιάκοπο πολλαπλασιασμό, την άπληστη κερδοφορία, είναι μηδενιστικές. Ο κορονοϊός μολύνει και σκοτώνει, ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός αυξάνει τις ανισότητες και σκοτώνει.
Η φιλοσοφία δεν μπορεί να προβλέψει την κίνηση της ιστορίας, αλλά μπορεί να μας πει, πού βρισκόμαστε και πώς φτάσαμε εδώ, ποιο το κινητήριο πνεύμα ενός ιστορικού κύκλου. Από αυτή την σκοπιά, ο κύκλος του 1949 έκλεισε, ο κύκλος του 1968 και του 2015 παραμένει ανεκπλήρωτος, αυτοί του 1969 και του 1989 επιστρέφουν. Ο αγώνας μεταξύ του ’68 της φαντασίας και του ΄69 της αντεπανάστασης επαναλαμβάνεται. Το 2015 αντιπαλεύει το 2019 και το 2020, η ελπίδα τον φόβο, οι προσδοκίες την παλινόρθωση. Εμείς φτιάχνουμε πρακτικά και περιοδολογούμε θεωρητικά τους κύκλους της ιστορίας. Είναι στο χέρι μας, να ξαναπιάσουμε το νήμα των ενάρετων κύκλων, που παραμένουν ατελείς ανοικτοί.
tvxs.gr
* Τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν τον συντάκτη τους, χωρίς να συμπίπτουν κατ' ανάγκη με την άποψη του Jenny΄s world
