Γιώργος Στάμκος
Τον 19ο οι μεγάλες δυνάμεις συγκρούονταν μεταξύ τους για τον διαμοιρασμό των αποικιακών εδαφών και των τεράστιων αραιοκατοικημένων χερσαίων μαζών του πλανήτη μας, που μόλις είχε εξερευνηθεί. Τον 20ο αιώνα οι συγκρούσεις...
εξέλαβαν χαρακτήρα ιδεολογικό, αντιπαράθεσης διαφορετικών πολιτικο-οικονομικών συστημάτων, αν και κατά βάθος υπέβοσκε η παραδοσιακή γεωπολιτική και γεωφιλοσοφική σύγκρουση μεταξύ ηπειρωτικών και ναυτικών δυνάμεων με έπαθλο την παγκόσμια ηγεμονία.
Τον 21ο αιώνα, που διανύουμε, το κύριο πεδίο αντιπαράθεσης και συγκρούσεων μετατοπίζεται από την ξηρά στις θάλασσες και στους ωκεανούς, που αποτελούν και το νέο «ζωτικό χώρο» επέκτασης για παλιές και ανερχόμενες δυνάμεις και οικονομίες.
Καθώς τα 2/3 της επιφάνειας της Γης καλύπτεται από νερό, αποτελώντας στην ουσία μια πλανητική «γαλάζια πατρίδα», υπάρχει πολύ χώρος μακριά από τις ακτές για διεκδίκηση, αξιοποίηση και εκμετάλλευση των φυσικών του πόρων. Οι βυθοί των θαλασσών και των ωκεανών, που αποτελούν ένα αχανές υγρό και ανήλιαγο «εσωτερικό διάστημα», τριπλάσιο σε έκταση από το σύνολο της ξηράς, αποτελούν και το «μήλον της Έριδος» μεταξύ χωρών και δυνάμεων, που επιδιώκουν να διαδραματίσουν πρωταγωνιστικό ρόλο ως ανερχόμενες δυνάμεις στο γεωπολιτικό σκηνικό του 21ου αιώνα. Οι συγκρούσεις για την έκταση και τα όρια των Αποκλειστικών Οικονομικών Ζωνών (ΑΟΖ) αποτελούν στην εποχή μας μια συχνή πηγή συγκρούσεων μεταξύ παράκτιων ή αρχιπελαγικών κρατών.
ΑΟΖ: Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη
Καταρχάς πρέπει να υπενθυμίσουμε, πως με βάση τη Διεθνή Συνθήκη του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας (1982) η ΑΟΖ (Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη) ενός κράτους είναι η θαλάσσια έκταση, μέσα στην οποία έχει δικαίωμα έρευνας ή άλλης εκμετάλλευσης των θαλασσίων πόρων, συμπεριλαμβανομένης της παραγωγής ενέργειας. Η ΑΟΖ εκτείνεται πέραν των χωρικών υδάτων μιας χώρας, που είναι τα 12 ναυτικά μίλια /19 χιλιόμετρα (η Ελλάδα διατηρεί ακόμη την έκταση των χωρικών της υδάτων στα 6 ν.μ. κυρίως λόγω του Casus Belli της Τουρκίας), στα 200 ναυτικά μίλια (370 χλμ.) από την ακτογραμμή.
Αυτό ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας 1970, όταν ο Ισημερινός διεκδίκησε την επέκταση των εθνικών του υδάτων στα 200 ν.μ. και κατέσχεσε έτσι αμερικανικά αλιευτικά, υποχρεώνοντας τις ΗΠΑ να πληρώσουν βαριά πρόστιμα για καταπάτηση περιοχής εθνικής κυριαρχίας του. Τελικά το όλο θέμα οδηγήθηκε στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης και υπήρξε το πρώτο βήμα για την καθιέρωση των 12 ναυτικών μιλίων ως τα όρια των χωρικών υδάτων ενός κράτους. Στη συνέχεια, με την Τρίτη Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας (1982), αναγνωρίστηκε διεθνώς ο ορισμός της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ) στα 200 ν.μ. (370 χιλιόμετρα) από τις ακτές.
Η ΑΟΖ δεν συμπεριλαμβάνει τα χωρικά ύδατα, ούτε και την υφαλοκρηπίδα πέραν των 200 ναυτικών μιλίων. Υπόψιν, τα χωρικά ύδατα υπόκεινται στην πλήρη κυριαρχία μιας χώρας. Η ΑΟΖ όμως αποτελεί απλό «κυριαρχικό δικαίωμα», που έχει να κάνει με τη δικαιοδοσία του παράκτιου κράτους μέχρι και κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, καθώς η επιφάνεια συνεχίζει να είναι διεθνή ύδατα.
Ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα (Continental Shelf)
Επίσης στην εποχή μας τα κράτη που βρέχονται από ωκεανούς έχουν και δικαιώματα στο βυθό της λεγόμενης ηπειρωτικής υφαλοκρηπίδας (Continental Shelf) έως 350 ναυτικά μίλια (650 χιλιόμετρα) από την παράκτια γραμμή βάσης (baseline, Άρθρο 57 της Σύμβασης για το Δίκαιο της θάλασσας), πέρα από τις αποκλειστικές οικονομικές ζώνες (ΑΟΖ) τους. Τέτοιες υποθαλάσσιες περιοχές όμως δεν αποτελούν τμήμα των αποκλειστικών οικονομικών ζωνών (ΑΟΖ) τους. Ο νομικός ορισμός της ηπειρωτικής υφαλοκρηπίδας δεν αντιστοιχεί άμεσα στη γεωλογική έννοια του όρου, καθώς περιλαμβάνει επίσης την ηπειρωτική άνοδο και πλαγιά, αλλά και ολόκληρο τον βυθό εντός της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης (ΑΟΖ).
Έχει πάντως τη σημασία του, όταν ανταγωνιστικές χώρες θέλουν να εκμεταλλευτούν τον υποθαλάσσιο πλούτο τεράστιων περιοχών, όπως είναι για παράδειγμα ο, γεμάτος υδρογονάνθρακες, πυθμένας του Αρκτικού Ωκεανού, από τον οποίο η Ρωσία επιδιώκει να λάβει τη «μερίδα του λέοντος» λόγω της ηπειρωτικής υφαλοκρηπίδας (Continental Shelf) που δικαιούται.
«ΑΟΖικές υπερδυνάμεις»: ηπειρωτικοί γίγαντες, θαλάσσιοι νάνοι
Με βάση λοιπόν τα όρια των ΑΟΖ που δικαιούται κάθε χώρα, λόγω των ακτών ή των νησιών που διαθέτει, ορισμένες μικρές ή μεσαίες χώρες εμφανίζονται ως «ΑΟΖικές υπερδυνάμεις», αποκτώντας κυριαρχικά δικαιώματα εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων σε εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα υδάτινων εκτάσεων. Έτσι η Γαλλία, λόγω των υπερπόντιων εδαφών και νησιών που κατέχει, διαθέτει ΑΟΖ 11 εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων και είναι η δεύτερη παγκοσμίως, μετά τις ΗΠΑ, που διαθέτει 11,3 εκ. τ.χλμ. ΑΟΖ. Γι' αυτό δεν είναι τυχαίο, που η Γαλλία εμφανίζεται «υπερευαίσθητη» στο ζήτημα της ΑΟΖ των ελληνικών νησιών στην Αν. Μεσόγειο, καθώς είναι κάτι που την αφορά άμεσα.
Στο νότιο ημισφαίριο η αρχιπελαγική Νέα Ζηλανδία, ενώ έχει έκταση ξηράς 268.000 τ.χλμ., διαθέτει ΑΟΖ 6,7 εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων! H αρχιπελαγική επίσης Ιαπωνία, με χερσαία έκταση μόλις 378.000 τ.χλμ., διαθέτει ΑΟΖ επιφάνειας 4,5 εκ. τ.χλμ. Αντίθετα η γειτονική Κίνα, με τον τεράστιο χερσαίο όγκο της και τα 1,4 δισεκατομμύρια των κατοίκων της, διαθέτει ΑΟΖ μόλις 880.000 τ.χλ, Και το αποκορύφωμα της διαφοράς είναι το μικρό νησιωτικό κράτος του Κιριμπάτι, στην καρδιά του Ειρηνικού Ωκεανού, που έχει έκταση μόλις 811 τετραγωνικά χιλιόμετρα και πληθυσμό 120.000 κατοίκους, δικαιούται ΑΟΖ συνολικής έκτασης 3.441.810 τετραγωνικών χιλιομέτρων! Τεράστια επίσης ΑΟΖ δικαιούνται τα επίσης ασήμαντα σε χερσαία έκταση και πληθυσμό νησιά της Μικρονησίας, τα νησιά Μάρσαλ, οι νήσοι του Σολωμόντα, οι Σεϊχέλες, ο Μαυρίκιος και τα Φίτζι. Όλα αυτά τα μικρά νησιά έχουν κυριαρχικά δικαιώματα σε ΑΟΖ πολύ μεγαλύτερη από εκείνη της Κίνας, της πολυπληθέστερης χώρας στον κόσμο και προσεχώς υπ' αριθμόν ένα οικονομικής δύναμης παγκοσμίως.
Οι ΑΟΖικές δυνάμεις της Ευρώπης
Στην Ευρώπη «ΑΟΖική υπερδύναμη» αναδεικνύεται η μικρή Δανία με 2.551.238 τ.χλμ. ΑΟΖ (μαζί με τη Γροιλανδία, που της ανήκει). Ακολουθεί από κοντά η Νορβηγία με 2.385.178 τ.χλμ. ΑΟΖ και τρίτη έρχεται η Πορτογαλία με 1.727.408 τ.χλμ. ΑΟΖ. (Η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο διαθέτουν πολύ μεγαλύτερες ΑΟΖ, αλλά είναι στη μεγάλη τους πλειοψηφία εκτός βόρειο Ατλαντικού, καθώς προέρχονται από τα διάσπαρτα υπερπόντια εδάφη που κατέχουν).
Ελλάδα: μια «ΑΟΖική δύναμη» στη Μεσόγειο
Στη Μεσόγειο, που μας αφορά άμεσα, τη μεγαλύτερη ΑΟΖ τη διαθέτει η Ιταλία που φτάνει τα 541.915 τ.χλμ. Δεύτερη και με μικρή διαφορά έρχεται η Ελλάδα, με 505.572 τετραγωνικά χιλιόμετρα ΑΟΖ χαραγμένη με βάση την αρχή της μέσης γραμμής, και χωρίς το «κουτσούρεμα» που έχει υποστεί με την πρόσφατη μερική οριοθέτηση με την Αίγυπτο, και χωρίς φυσικά ενδεχόμενους μελλοντικούς “ακρωτηριασμούς” της ΑΟΖ από την Τουρκία. Με άλλα λόγια η Ελλάδα είναι εκ φύσεως μια «ΑΟΖική μεγάλη δύναμη» στη Μεσόγειο. Αντίστοιχα η Κύπρος (όλο το νησί) δικαιούται νόμιμη ΑΟΖ έκτασης 98.707 τ. χλμ. Τέλος η Τουρκία, χωρίς το πειρατικό μνημόνιο με τη Λιβύη και τα επεκτατικά ιδεολογήματα περί «Γαλάζιας Πατρίδας» δικαιούται νόμιμα ΑΟΖ έκτασης 261.654 τ. χλμ. κυρίως στη Μαύρη Θάλασσα.
Διεθνείς διαμάχες για την έκταση και τα όρια των ΑΟΖ
Η ακριβής έκταση και τα όρια των ΑΟΖ αποτελούν στην εποχή μας το συχνότερο λόγο «συνοριακής διαμάχης» μεταξύ δύο ή περισσότερων χωρών. Από τους λεγόμενους «πολέμους του μπακαλιάρου» της δεκαετίας του 1970 μεταξύ Ηνωμένου Βασιλείου και Ισλανδίας (επιλύθηκαν με τελική συμφωνία το 1976), μέχρι και τη σημερινή σύγκρουση της Τουρκίας με την Ελλάδα και την Κύπρο για την ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδα στην Ανατολική Μεσόγειο, που είναι πλούσια σε υδρογονάνθρακες, υπάρχουν σχεδόν σε όλες τις θάλασσες και ωκεανούς στον κόσμο πολλές έριδες μεταξύ γειτονικών χωρών για την οριοθέτηση των θαλάσσιων ζωνών τους, οι οποίες αργά ή γρήγορα καταλήγουν στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης.
Έτσι η Νορβηγία βρισκόταν επί δεκαετίες σε διαμάχη με τη Ρωσία για την οριοθέτηση των ΑΟΖ τους γύρω από το Αρχιπέλαγος Σβάλμπαρτ στον Αρκτικό Ωκεανό. Τελικά μια μια συνθήκη που υπογράφηκε στο Μούρμανσκ στις 15 Σεπτεμβρίου 2010, επίλυσε αυτή τη διαφορά.
Η Νότια Κινεζική Θάλασσα αποτελεί επίσης μήλο της έριδος μεταξύ πολλών όμορων χωρών, με την Κίνα να διεκδικεί τα αρχιπελάγη των βραχονησίδων Σπάρτλι, κατασκευάζοντας βάσεις ακόμη και πάνω σε κοραλλιογενείς υφάλους και εγκαθιστώντας Κινέζους εποίκους, ώστε να μπορεί να διεκδικήσει ΑΟΖ έναντι χωρών, όπως το Βιετνάμ, οι Φιλιππίνες, η Μαλαισία κ.ά. Για την Κίνα η διεκδίκηση της Νότιας Κινεζικής Θάλασσας αποτελεί ζωτικής σημασίας θέμα, τόσο ενεργειακών και άλλων πόρων, όσο και γεωπολιτικής επέκτασης με τη δημιουργία στόλου «ανοικτής θάλασσας» - κάτι που θυμίζει ως ένα βαθμό και την τακτική της Τουρκίας στην Αν. Μεσόγειο.
Η Ιαπωνία διεκδικεί ΑΟΖ γύρω από τη νησίδα Okinotorishima, αλλά αυτό αμφισβητείται από την Κίνα, την Ταϊβάν και τη Νότια Κορέα, που ισχυρίζονται ότι είναι ένα νησάκι που δεν μπορεί από μόνο του να έχει επήρεια σε ΑΟΖ.
Διαμάχες που επιλύθηκαν με συμφωνίες ή στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης
Η Κροατία προκάλεσε τριβές με τη Σλοβενία και την Ιταλία γύρω από τα θαλάσσια ύδατα του κόλπου του Πίραν και τις αλιευτικές ζώνες, καθιστώντας για ένα διάστημα προβληματική την είσοδο της στην Ε.Ε., που τελικά κατέστη εφικτή τον Ιούλιο του 2013.
Η διαμάχη μεταξύ της Ρουμανίας και της Ουκρανίας σχετικά με το «νησί του φιδιού» στη Μαύρη Θάλασσα κατέληξε στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, το οποίο έκρινε το 2009, ότι το συγκεκριμένο νησάκι, με 100 μόνιμους κατοίκους (κυρίως προσωπικό και στρατιώτες) δεν έχει ΑΟΖ πέραν των 12 ναυτικών μιλίων των χωρικών του υδάτων (η Τουρκία θα ήθελε πολύ να «πατήσει» πάνω σε αυτό το δεδικασμένο για την περίπτωση της ΑΟΖ του συμπλέγματος του Καστελόριζου, αν και οι δύο περιπτώσεις είναι σημαντικά διαφορετικές). Η Ολλανδία και η Γερμανία επίλυσαν τελικά το 2014 μια παλιά συνοριακή διαφορά τους σχετικά με την ακριβή οριοθέτηση των θαλάσσιων ζωνών στον κόλπο του Dollart στη Βόρεια Θάλασσα.
Ελλάδα και Τουρκία: αγεφύρωτες θέσεις για ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδα
Η Ελλάδα έχει οριοθετήσει μέχρι στιγμή την ΑΟΖ της με την Ιταλία (Ιούλιος 2020) και, μερικώς, με την Αίγυπτο (Αύγουστος 2020). Δεν την έχει οριοθετήσει ακόμη με την Αλβανία, τη Λιβύη, την Κύπρο και, φυσικά, με την Τουρκία. Με την τελευταία υπάρχουν αγεφύρωτες διαφορές, καθώς αρνείται το νόμιμο δικαίωμα των ελληνικών νησιών σε υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ, ακόμη και την επέκταση των χωρικών τους υδάτων στα 12 ν.μ. (από τα 6 ν.μ. που ισχύουν ως τώρα).
Η Τουρκία, που δεν έχει υπογράψει τη Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας (1982), ισχυρίζεται, ότι το Αιγαίο, ως ημίκλειστη θαλάσσια περιοχή, πρέπει να τεθεί υπό ειδικό καθεστώς, σε αντίθεση με άλλες ημίκλειστες θάλασσες όπως η Αδριατική, ή πλήρως κλειστές όπως η Μαύρη Θάλασσα, όπου η ίδια έχει επεκτείνει την ΑΟΖ της με την αρχή της μέσης γραμμής. Ισχυρίζεται, επίσης, πως η Κύπρος, παρότι μεγάλο νησιωτικό κράτος, δεν έχει πλήρη επήρεια σε ΑΟΖ. Στόχος της Άγκυρας είναι να υφαρπάξει υποθαλάσσια κοιτάσματα υδρογονάνθρακων στην Αν. Μεσόγειο, χρησιμοποιώντας εργαλειακά και τους Τουρκοκύπριους και τη λεγόμενη «ΤΔΒΚ», αλλά και να εμποδίσει την κατασκευή του αγωγού EastMed μεταξύ Ισραήλ - Κύπρου - Ελλάδας προς την Ευρώπη.
Είναι προφανές πως με τέτοιες θέσεις, που δεν αναγνωρίζουν το εγκαθιδρυμένο Δίκαιο της Θάλασσας, το οποίο και αποτελεί τη βάση τόσο για θαλάσσιες οριοθετήσεις, όσο και για επίλυση διαφορών σε ζητήματα ΑΟΖ, δεν μπορεί να υπάρξει ουσιαστικός διάλογος, πόσο μάλιστα ειλικρινείς διαπραγματεύσεις, μεταξύ Ελλάδας και αναθεωρητικής Τουρκίας. Σε κάθε περίπτωση είναι σίγουρο, πως τα επόμενα χρόνια πολλές υποθέσεις διαμάχης χωρών σχετικά με οριοθετήσεις ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδας, θα συσσωρευτούν στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, που θα έχει και τον τελευταίο λόγο. Η ελληνο - τουρκική διαμάχη για την ΑΟΖ σε Ανατολική Μεσόγειο και Αιγαίο πιθανότατα θα είναι μια από αυτές και ενδεχομένως από τις πλέον δύσκολες.
