Κύρκος Δοξιάδης
Όροι όπως «πολιτική τεχνολογία» και «βιοπολιτική», που εισήγαγε ο Μισέλ Φουκό στη νεωτερική σκέψη, έχουν την ατυχία, που συχνά συνοδεύει τους «πιασάρικους» νεολογισμούς. Στη βιασύνη μας να επιβιβαστούμε στον «συρμό» της...
θεωρίας, τείνουμε να λησμονούμε την αρχική τους σημασία μέχρι σημείου παντελούς διαστρέβλωσης.
Οι συγκεκριμένοι δύο όροι, πιθανώς περισσότερο από οποιουσδήποτε άλλους, καταδεικνύουν ίσως την πιο σημαντική συμβολή του Γάλλου στοχαστή στη σύγχρονη κοινωνική και πολιτική θεωρία: την πειστικότατα τεκμηριωμένη επισήμανση πως ο επιστημονικός λόγος, εξαιτίας της επιστημονικότητάς του και όχι εις βάρος ή κατά παράβασιν αυτής, διαπλέκεται οργανικότατα και παραγωγικότατα με την άσκηση εξουσίας στις νεωτερικές κοινωνίες.
Ειδικότερα η έννοια της «βιοπολιτικής», που μια επικρατήσασα τάση του «συρμού» τείνει, να την ταυτίζει με τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, σηματοδοτεί εκείνη την ιδιαζόντως νεωτερική εξουσιαστική επιστράτευση επιστημονικών κλάδων όπως η δημογραφία, η ιατρική, η ψυχολογία και η παιδαγωγική, που έχει στόχο τον παραγωγικό έλεγχο ανθρώπινων σωμάτων και πληθυσμών. Πράγμα που σημαίνει βέβαια, πρώτα και κύρια, την καπιταλιστική εκμετάλλευση των δυνατοτήτων τους, αλλά και την υγιεινή διαβίωση, εκπαίδευση και κατά το δυνατόν ευημερία τους. Τούτο με τη σειρά του οδηγεί στην (τουλάχιστον) διττή (για την Αριστερά) υπόσταση της βιοπολιτικής.
Η Αριστερά δεν μπορεί παρά να συντάσσεται με τις θετικές πλευρές της βιοπολιτικής.
Βιοπολιτική είναι πρώτα απ’ όλα και το κοινωνικό κράτος – εκείνο το πλέγμα επιστημονικών γνώσεων και πρακτικών που ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα συναρθρωνόταν με κρατικές πολιτικές για την οικονομική και υγειονομική φροντίδα του κοινωνικού συνόλου στις δυτικές καπιταλιστικές χώρες.
Είτε στο πλαίσιο της στρατηγικής του κεφαλαίου για κοινωνική συνοχή και οικονομική ανάπτυξη, είτε ως αποτέλεσμα των διεκδικήσεων του εργατικού κινήματος, είτε ως εξισορρόπηση μεταξύ αυτών των δύο αλλά και άλλων παραγόντων, η βιοπολιτική του κοινωνικού κράτους για την Αριστερά ήταν ένα θεσμικό πλαίσιο, που βάδιζε παράλληλα και σε στενή συνάφεια με τους δημοκρατικούς θεσμούς.
Όπως και οι τελευταίοι, δεν αποτελούσε απλώς ένα «εργαλείο» στα χέρια της αστικής τάξης, ούτε κάποιον μονοδιάστατα ελεγχόμενο ιδεολογικό μηχανισμό, αλλά συγκροτούσε κατά μέγα μέρος το ίδιο το πεδίο των ταξικών αγώνων στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Πεδίο διεκδικήσεων και ευκαιριών για το αριστερό κίνημα, αλλά και πεδίο στο οποίο η αστική τάξη ασκούσε την ηγεμονία της, στον βαθμό που εξακολουθούσε να παραμένει ηγεμονική.
Κι έτσι ερχόμαστε στην άλλη όψη της βιοπολιτικής.
Είτε ως κοινωνικό κράτος είτε ως γενικότερα εξουσιαστική χρήση των επιστημονικών λόγων, η βιοπολιτική είναι τρόπος ελέγχου της καθημερινότητας των πολιτών, διαδικασία συγκρότησης του τρόπου σκέψης και των επιθυμιών τους, με κίνητρα που προφανώς αποκλίνουν από τα όποια δικά τους συμφέροντα και τις ελευθερίες τους: πειθάρχηση των παραγωγικών/καταναλωτικών υποκειμένων στην καπιταλιστική εκμετάλλευση, συμμόρφωση σε πρότυπα συμπεριφοράς που υπαγορεύουν οι κυρίαρχοι λόγοι, με παράπλευρες κοινωνικές συνέπειες που οδηγούν σε αυτό που ο Φουκό αποκαλεί «ρατσισμό της ομαλοποίησης».
Στη σημερινή εποχή, θα πρέπει ασφαλώς να προσθέσουμε στη «σκοτεινή» όψη της βιοπολιτικής και τη νεοφιλελεύθερη υποκατάσταση του κοινωνικού κράτους από συστήματα και πρακτικές που αποσκοπούν στην αποκόμιση ιδιωτικού κέρδους από υπηρεσίες κοινής ωφέλειας, αλλά και στην ιδεολογική διαπαιδαγώγηση των πολιτών προς την κατεύθυνση του ατομοκεντρισμού και της ανταγωνιστικότητας ακόμα και σε τομείς όπως η υγεία και η εκπαίδευση.
Σε περιπτώσεις σοβαρών επιδημιών όπως η τωρινή του κορονοϊού, βλέπουμε ότι επανακάμπτει ο κοινωνικός χαρακτήρας της βιοπολιτικής. Δύσκολα θα πείσεις με όρους ατομοκεντρισμού, τα άτομα που είναι φορείς του ιού με συμπτώματα απλού κρυολογήματος να παραμείνουν σε κατ’ οίκον απομόνωση για μερικές μέρες. Από την άλλη, αυτή ακριβώς η απαίτηση για κοινωνική υπευθυνότητα συνίσταται σε εξουσιαστικές παρεμβάσεις, που υπό άλλες συνθήκες θα ήταν αδιανόητες σε δημοκρατικές χώρες: παραβίαση της ιδιωτικότητας που συνίσταται στην αναγκαστική αποκάλυψη προσωπικών δεδομένων όπως όλες οι συναναστροφές των τελευταίων ημερών, κατ’ οίκον περιορισμοί, περιοχές σε καραντίνα... Αλλά και οι πιθανώς ολέθριες οικονομικές επιπτώσεις πλήττουν προφανώς τις κατώτερες και μεσαίες τάξεις.
Εμπιστοσύνη στην επιστημονική ορθολογικότητα, διαφάνεια στη λήψη αποφάσεων, σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα: πρακτικό και πολιτικό πλαίσιο που ορίζει την κριτική στάση της Αριστεράς απέναντι στις σύνθετες όψεις της βιοπολιτικής.
Και ταυτόχρονα, αμείλικτη εναντίωση στις «ερωτοτροπίες» των καθεστωτικών δυνάμεων με απόψεις που ξεφεύγουν από τη βιοπολιτική οδηγώντας μας στον προνεωτερικό σκοταδισμό. Η στάση κάποιων ιερωμένων στο ζήτημα της μετάληψης θυμίζει την εγκληματική ανευθυνότητα της παπικής εξουσίας, όταν διέδιδε στους πληθυσμούς της υποσαχάριας Αφρικής, ότι τα προφυλακτικά δεν προστατεύουν από το AIDS.
* Ο Κύρκος Δοξιάδης είναι καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
Πηγή: efsyn.gr
